Obraz50

i przetwarzaniu tego świata; 3) procesy rozwijania sprawności i kompetencji, zdolności i uzdolnień, zainteresowań i zamiłowań; 4) procesy kształtowania ; indywidualnego stosunku do wartości społecznych, poznawczych, artystycz- ] nych, moralnych i religijnych.

Zarówno kształcenie i samokształcenie jak wychowanie i samowychowanie ) można sprowadzić do wytwarzania zmian w człowieku, jego życiu biologicz- ) nym, społecznym i duchowym. Dawniej odpowiedzialnością za wywoływanie j tych zmian obarczano głównie szkołę, dziś wiemy, że nie mniejsze od niej ■ wpływy wywierają takie czynniki, jak rodzina, rówieśnicy, środki masowe i sze- ] roko pojmowane środowisko społeczno-kulturowe.

Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo-instrumentalną, która się wiąże z poznawaniem rzeczywistości i posługiwaniem się wiedzą w jej przetwarzaniu, jak i stronę aksjologiczną, która polega na kształtowaniu | stosunku człowieka do innych ludzi i do świata, jego życiowych postaw i prze- ] konań światopoglądowych, jego systemu wartości i celu życia. Tak szeroko 1 pojmowane wychowanie realizuje się poprzez działalność umysłową, społeczną, wytwórczą, artystyczną i zdrowotną samych wychowanków.

Obok terminu kształcenie dość często pojawia się termin wykształcenie. Podobnie jak kształcenie, może ono być również wyksztąłęęnjienfegól- i nym lumrzawodowym, oznacza wszakże już nio proc-etr, lecz jakiś stan finalny. do którego doprowadziło kształcenie ogólne lub zawodowe. W ten sposób od celów, treści i bogactwa form kształcenia zależy charakter i jakość wykształcenia. Wykształcenie człowieka nie jest równoznaczne z jego erudycją, ani z ukończeniem szkoły odpowiedniego szczebla. Nawroczyński trafnie podkreślał, że razi go zwrot, iż „ktoś ma wykształcenie”, nie można go bowiem j mieć, można natomiast i należy „być człowiekiem wykształconym”. Tezą tą wyprzedził Nawroczyński o wiele lat ideę zawartą już w samym tytule raportu Faure’a: „uczyć się, aby być”. Według niego „wykształcenie powstaje z zespolenia się dwu różnych światów. Jednym z nich są takie wartościowe wytwory ’ ducha ludzkiego, jak język, obyczaje, moralność, wierzenia religijne, formy ^: życia społecznego, arcydzieła poezji, muzyki, sztuk plastycznych, utwory na- ; ukowe i filozoficzne, wreszcie rozległa dziedzina techniki. (...) Drugim światem -j jest wewnętrzne życie duchowe rozwijającej się jednostki ludzkiej, nacechowa- ] ne jej indywidualnością” (1957, s. 99).

Jest to szerokie ujęcie wykształcenia, w jego integralnym związku z kulturą duchową danego społeczeństwa. W społeczeństwie dominuje utylitarny pogląd | na wykształcenie, zaprzeczający jego wartości wewnętrznej. Nowoczesny punkt widzenia zakłada, że jest ono wartością samą w sobie, ale wartością, która ma ogromne znaczenie zarówno w życiu jednostki, jak w rozwoju całego społeczeństwa (Łukaszewicz, 1989).

Proces kształcenia, w którym uczestniczy jednostka, może być organizowany przez instytucje, głównie szkołę, rodzinę i zakład pracy, jak i przez pojedyncze osoby. Kształcenie może też być podejmowane samorzutnie. Przez kształcenie samorzutne, czyli saniokspfiLceu*>- rozumie się nabywanie wykształcenia

w toku działalności własnej, której cele, treść, warunki i środki ustala sam podmiot. Zagadnieniu samokształcenia - ze względu na jego ważność - poświęcamy osobny rozdział, tu zwróćmy uwagę na to, iż szczególne walory samokształcenia tkwią właśnie w jego samorzutności, jego spontaniczności i dynamice.U samouków z prawdziwego zdarzenia łatwo tę dynamikę zaobserwować: nie zadowalają się oni raz osiągniętymi celami, lecz dokonują prze-wartościowy wania i optymalizacji celów. Optymalny poziom osiąga samokształcenie wtedy, gdy przekształca się w stałą potrzebę życiową człowieka, jego zasadę kształcenia przez całe życie.

Pojęcie samokształcenia pozostaje w związku z pojęciem samouctwa. Tak mniemał A.B. Dobrowolski, dla którego samokształcenie to zdobywanie wykształcenia ogólnego a samouctwo to zdobywanie wykształcenia zawodowego, Władysław Okiński natomiast wiązał samokształcenie z kształtowaniem własnej osobowości według jakiegoś ideału, pojęcie samouctwa zaś z samodzielnym zdobywaniem samej tylko wiedzy. Ponieważ rozgraniczenia te mają charakter sztuczny, można przyjąć, że samouctwo to samodzielne uzupełnianie własnego wykształcenia w przypadku, gdy nie zapewniła go szkoła lub jakaś inna instytucja.

Charakter dydaktyki jako nauki

Stwierdziliśmy w rozdziale pierwszym, że dydaktyka zajmuje się badaniem czynności nauczycieli i uczniów w ich wzajemnym związku, jak również uwikłanych w te czynności treściowych składników kształcenia oraz społeczno-ma-terialnego środowiska, w którym te czynności przebiegają. Teorię dydaktyczną pojmujemy właśnie jako z pomocą naukowych metod odkryte i odpowiednio uporządkowane zależności między tymi czterema czynnikami. Ponieważ zależności te dotyczą przede wszystkim zachowania nauczycieli i uczniów w procesie kształcenia, można teorię dydaktyczną uważać za składnik ogólnej teorii zachowania, będącej przedmiotem badań socjologicznych, psychologicznych czy prafc-seologicznych. Powstaje ona zarówno z badania zachowań, które miały miejsce w przeszłości, jak i z przebiegających współcześnie, swój sens praktyczny ma zaś głównie dla konstruowania przyszłości, to jest dla organizowania takich zachowań wychowawców i wychowanków, jakie są pożądane z punktu widzenia celów wychowawczych, odpowiadających przyszłym potrzebom społecznym.

Tak rozumiana dydaktyka opiera się na bogate) wiedzy opisowej, nie można więc o niej rnSwść, i Z reprezentuje inny niż nauki teoretyczne stosunek do zdań opisowych. ..Myśląc o takich naukach, jak medycyna, architektura, dydaktyka czy polityka prawa, nikt by nic wypowiedział twierdzenia, pisze Adam Podgórccki. żc nauki te nie zawierają elementów opisu" (1962. s. 23). Sadzi jednak, że sq one naukami praktycznymi, ze względu na specyficzny stosunek do ocen i do działania. Nauki praktyczne mianowicie opierają się na uznanym zespole wartości, na uznanych ocenach, a zarazem na zależnościach między faktami. Odczytanie tych zależności ze stanowiska potrzeb praktyki sprzyja wyborowi takich metod i środków, jakie umożliwiają osiągnięcie zamierzonych celów, to jest - w przypadku dydaktyki - uzyskanie pożądanych zmian ,\v wychowankach.

Dydaktyka bada nie wszystkie zachowania, łecz głównie zachowania celo-wościowe, to jest te, które zmierzają do przekształcenia ludzkiej rzeczywistości.

59