Obraz (47)

92 NIESAMOWITA SŁOWIAŃSZCZYZNA

ich słowiańsko oznaczone ciała są w równym stopniu narażone na agresję ze strony siejących śmierć gotycy-stycznych bestii. „Krew” i „dzikość”, te emblematyczne słowa-klucze powiastki o Masławie, otwierają widok na niby swojską Słowiańszczyznę. „Niby”, bo ta Słowiańszczyzna to coś wypartego, nieoswojonego, może nieludzkiego. Charles Russel zwraca uwagę na obecność groteski w gotycyzmie jako znaku stylizacji samoświadomie nierealistycznej i w końcu opartej na konwencji. „W obszarze groteski i gotycyzmu nienazwane — nieludzkie — nadludzkie wdziera się w rzeczywistość ludzką, niszczy ją i zagraża, że będzie rządzić. Na samym końcu gotycyzm zagraża ujawnieniem ukrytych, przerażających, podświadomie przeczuwanych praw, znanych kiedyś nawet, ale zaprzeczonych i wypartych przez naszą wiarę w skuteczność racjonalnego i boskiego porządku”²².

Taki świat po jakiejś katastrofie pokazuje Krasiński. „To, co się włamuje, pozostaje niezrozumiałe, niewytłumaczalne, bezosobowe”²³. To, co bliskie, staje się obce, dzikie, niepojęte, otwiera przepaść, którą staramy się zasypać. Ale jest to niemożliwe. I tak właśnie trwa Słowiańszczyzna Krasińskiego — niby swojska, opirio-górska, a jednocześnie całkowicie obca i niezrozumiała. Zdławiona, wyparta, lecz powracająca w delirycznej wizji grozy — jako kraina wampirów i bestii.

idea narodu i klask krzyża

Pół wieku dzieli Masława Krasińskiego od Masława Kraszewskiego. Jest to półwiecze wielkich zmian politycznych (w Polsce dwa przegrane powstania) i związanych z nimi zmian literackich (romantyzm ustąpił miejsca pozytywizmowi). Ale dzieje Słowiańszczyzny nadal pozostają niejasne. Kraszewski był głęboko przekonany o zakryciu jej początków: „U tej drugiej kolebki Polski

(gdy wyłaniała się z grup drobnych) panuje ta sama ciemność, która okrywa początki Słowiańszczyzny. Tu i tam podanie, legenda, to jest poezja, stanowi materiał dziejowy. Drugim jest to, co się odgrzebuje z ziemi po mogiłach, choć tu epokę zabytków oznaczyć stanowczo bardzo trudno. Prawie aż do chwili, gdy się Lechia ochrzczona ukazuje po raz pierwszy w walce i przymierzu z Germanami, nie mamy o niej, tylko podania ciemne. Podania te nawet czerpać już dziś musimy nie u źródła, z ust ludu, który o nich zapomniał, ale z kart kronik, co je napisały niewiernie, starając się stworzyć coś pojęciom swojego wieku odpowiedniego”²⁴. Takie było wyobrażenie Kraszewskiego o stanie źródeł do dziejów Słowiańszczyzny wtedy, kiedy pisał Starą baśń w 1875 roku: podania ciemne, nawet z ust ludu nie możemy ich usłyszeć, bo o nich zapomniał, a kroniki zapisały je niedokładnie. Kraszewski opiera się naturalnie na tych kronikach — korzysta z przekazów Galla Anonima, Kadłubka, Długosza; przekazów, które są ideowo jednolite, a bywały oskarżane o to, że pewne wydarzenia zataiły czy zaciemniły na rzecz z góry założonej tezy.

Jerzy Klinger, gdy — starając się o maksymalny obiektywizm — omawiał temat tak drażliwy, a tak ważny dla niniejszych roztrząsań, to znaczy „rolę obrządku słowiańskiego w całokształcie dziejów chrześcijaństwa polskiego”, musiał odwoływać się do takich określeń, jak zmowa milczenia, ostracyzm kwestii od lat skazanej na zapomnienie; musiał rekonstruować zatarte napisy, „wyskrobane imię” z autografu Długosza, używać określenia „wyjaśnić czy czasem raczej — zaciemnić”, wreszcie zacytować sąd Maksymiliana Gumplowicza, że wymowniejsze od wszystkich luk i przemilczeń w źródłach współczesnych są bajki i wymysły naszych kronikarzy, poczynając od XIII wieku, a przede wszystkim Kadłubka i Długosza²⁵.