Obraz (48)

94 NIESAMOWITA SŁOWIAŃSZCZYZNA

Dla Kraszewskiego oczywisty był początek idei narodu i państwa polskiego w 966 roku: „Chrzest dopiero, a za nim idąca zmiana form rządu, pojęć o nim, zakreśliły pierwsze granice państwa i rzuciły nasiona jednolitości. Udzielność więc Polski jest owocem zespolenia się ze społeczeństwem chrześcijańskim. Może być, że na wiek lub półtora wprzódy przed Mieczysławem, już ludy lechickie i z nimi pobratymcze, skupiać się zaczęły pod jedną władzę i jedną opasywać granicą; ale idea narodu nie uwydatnia się aż w blasku krzyża, który przynosi z sobą Dąbrówka, który Mieczysław zatyka na tej ziemi”²⁶. Wraz z chrześcijaństwem łacińskim dzieje Polski się rozjaśniają — naród wchodzi na właściwą drogę. Tej idei poświęcone zostały powieści historyczne Kraszewskiego. Obraz Jana Matejki Zaprowadzenie chrześcijaństwa w Polsce (1889) świetnie ilustruje owe tendencje. Mieszko I jedną ręką dzierży miecz wbity w ziemię, a drugą kładzie na górującym nad wszystkim krzyżu. Obok dwór jego podąża do misy chrzcielnej. Philip Earl Steele, który poświęcił swą pracę nawróceniu Mieszka I jako przeżyciu religijnemu — na tle innych przełomowych nawróceń w pierwszym tysiącleciu — umieścił reprodukcję tego malowidła na okładce książki, utrzymując, że „skłonny byłby chwalić Matejkę nie tylko jako geniusza, ale nawet «jasnowidza»”. Zaprowadzenie chrześcijaństwa bowiem odbywa się na wyspie, którą może być Ostrów Lednicki. Tam właśnie, jak domniemują ostatnio badacze, zbudowano baptysterium „dokładnie po to, by ochrzcić księcia Polan Mieszka I na jego własnym terytorium”²⁷.

Podjęcie przez Kraszewskiego tematu Masława — jako czwartego tomu cyklu historycznego, w roku 1877, już po Starej baśni — zastanawia i budzi rozległe skojarzenia. Reakcja pogańska związana z koniecznością przejścia na „nową wiarę”; niezadowolenie z powodów ekonomicznych {obowiązek uiszczania dziesięciny itp.), jak i politycznych (rywalizacja o władzę), „w formie najbardziej drastycznej wystąpiły za czasów króla Mieszka II (1025-1034)”²⁸. Dzieło U źródeł Polski na lata 1034-1038 (początek rządów i wygnanie Kazimierza Odnowiciela) datuje — zgodnie z przyjętą w historiografii terminologią — „kryzys pierwszego państwa polskiego”²⁹.

W tajemniczej postaci Masława, który przejął władzę na Mazowszu, i jego dramatycznej historii z XI wieku (zginął na polu bitwy w roku 1047) zawęzi a się kilka kluczowych momentów z dziejów państwowości i chrześcijaństwa w Polsce. „Wyjaśnienie «buntu Masława» stanowi jeden z najbardziej kontrowersyjnych problemów w mediewistyce polskiej”³⁰. Masław przedstawiany bywa różnie, również jako możnowładca Mazowsza, który wzniecił pogański bunt ludu przeciwko chrystianizacji oraz wczesnopiastowskiemu państwu — i został pokonany. W takim też charakterze występuje w powieści Kraszewskiego, jednoznacznie potępiony przez autora jako pyszny uzurpator, działający z niskich pobudek i skazany na klęskę.

„Sprawa ludu”

W swej powieściowej historiozofii chrześcijańskiej Kraszewski zajmuje stanowisko odmienne od tego, które reprezentował czciciel Słowiańszczyzny pogańskiej — Zorian Dołęga Chodakowski³¹. Jest ono również ideowo przeciwne myśli słynnego historyka, patrona wielu romantyków, Joachima Lelewela. Miał on własny pogląd na „nową cywilizację”, którą wprowadzały do Polski chrystianizacja i feudalne zależności społeczne. O okresie poprzedzającym bunt Masława pisał: „w owym czasie Polska była krajem od czterdziestu blisko (999-1036) w jedno państwo spojonym, od lat siedemdziesięciu na-