religia a kultura1

84 RELIGIA A KULTURA

84 RELIGIA A KULTURA

Jak wskazują badania empiryczne, rgligia jest-WYkorzYStywana jako system radzenia sobie w sytuacji trudnej, gdy inne sposoby, jakie oferuje społeczeństwo.^ są mnie| dostępne. Tak więc jatwiej sięgają do niej osoby mające mniej innych zasobów, takich jak pienjądze lub. kontakty społeczne.. Wybierana jest rowmeź przc2'ó^by niarginąii^.w.ane.poprzez ubóstwo, wiek, stan zdrowia lub pochodzenie etniczne. Sprzyjają też włączeniu religii w system radzenia sobie sytuacje przekraczające umiejętność człowieka w ich rozwiązaniu przy użyciu innych dostępnych środków, czyli tzw.csytuacje graniczne - diagnoza choroby, na którą medycyna nic zna lekarstwa, klęski żywiołowej, której nie można zapobiec, czy przemocy, wobec której człowiek jest bezradny.

Re}igia_oieruie również usensowniające treści i rytuały, w ważnych momentach przejścia między poszczególnymi etapami ludzkiego życia (narodziny dziecka, osiągnięcie dorosłości, zawarcie małżeństwa, śmierć). Jak wykazały próby wprowadzenia w Polsce tzw. świeckich ceremonii przejścia, takich jak nadanie imienia nowo narodzonemu dziecku, ślubu cywilnego, wręczenia dowodu osobistego osobom, które ukończyły 18. rok 2ycia, lub świeckiego pogrzebu, w każdym z tych wypadków były one tylko w niewielkim stopniu zbliżone znaczeniem do swoich religijnych odpowiedników: chrztu, ślubu kościelnego, bierzmowania czy pogrzebu kościelnego. Nigdy też rytuały iwieckiejnie^ osiągnęły zakładanej przez inicjatorów powszechności, w najlepszym razie funkcjonując równolegle do rytuałów religijnych.

Istotnym uwarunkowaniem włączenia religii w system radzenia.sobie z sytuacją trudną jest’kultura, w ramach której dana religia funkcjonuje. Kultura wiejska, bardziej niż wielkomiejska kultura społeczności .zbudowanych"wokół wartości przekonań religijnych, bardziej niż kultura społecznośćfżsekułąryzowa-nych, dopuszczą ud/.iał religii w procesie pokonywania trudności. Przykładowo religia ze znacznie większym prawdopodobieństwem zostanie włączona w rozwiązywanie sytuacji trudnych w grupie prawosławnych zielonoświątkowców lub członków Kościoła zjednoczeniowego niż w grupie członków zarządu międzynarodowego konsorcjum finansowego, zajmującego się obrotem akcjami różnych firm i maksymalizacją osiąganych z tego tytułu zysków.

Kulturowo uzasadnione zróżnicowanie dostępności sposobów rozwiązywania sytuacji trudnych będzie w sposób istotny wpływało na potencjalny wybór religii jako sposobu radzenia sobie z takimi sytuacjami.

Stereotypowym sposobem widzenia roli religii w rozwiązywaniu sytuacji trudnych jest sprowadzenie jej do roli mechanizmu obronnego. Ten sposób myślenia wywodzi się od Freuda, dła którego religia była czynnikiem zaburzającym dostrzeganie rzeczywistych przyczyn problemów przeżywanych przez pacjentów. Współczesne badania wskazują wyraźnie, iż nie tylko religia pełni, różne funkcje w radzeniu sobie z trudnościami, ale przede wszystkim, Ze .przytnę ni ona w Jym procesie różne postacie. Tak więc wyróżnić możemy postać ' i jafiywną^ gdy Bóg jest spostrzegany jako wspomagający działanie człowięką, .•'"postać ulcgją^gdy całokształt oczekiwanej dla rozwiązania sytuacji aktywności *- jest przez człowieka lokowany po stronie Boga, kna koniec - postać współpra-

cującą, gdy osoba w sytuacji trudnej pragnie rozwiązywać swoje problemy we ' współpracy-z Bogiem. Każda z trzech wymienionych postaci włączania Boga w sposób radzenia sobie z sytuacją trudną wiąże się zarówno z różnym poziomem samooceny, jak i stopniem poczucia kontroli sprawowanej przez człowieka nad własnym życiem. -

Najwyźsze^poczucie kontroli nad własnym życiem i najwyższa samoocena charakteryzowała s>s.oby przyjmujące kierowniczy styl rozwiązywania sytuacji trudnej. Najniższy poziom wartości te osiągały u osób przyjmujących styl uległy, zaś u osób przyjmujących styl współpracujący - poczucie kontroli j poziom samooceny przyjmowały wartości pośrednie. Właśnie osoby reprezentujące styl ujegły najczęściej stanowią zaplecze stereotypu człowieka religijnego jako osoby całkowicie biernej wobec trudności życiowych, o niskiej samoocenie i skłonności do podporządkowywania się zewnętrznemu autorytetowi.

Z metodologicznego punktu widzenia warto zauważyć, że w pomiarach roli religii w sytuacjach trudnych badacze koncentrowali się raczej na tym, w jakim stopniu religia uczestniczy w tworzeniu sytuacji trudnych, niż na tym, w jaki sposób sprzyja ona ich rozwiązywaniu. Prezentowana w „Dodatku”, poświęconym metodom badań w psychologii religii, skala „copingu religijnego”, jest właśnie przykładem narzędzia nastawionego na poznanie tego drugiego aspektu roli religii. Przedstawione w tym samym „Dodatku” metody, takie jak schemat wywiadu stosowanego przez Ane-Marię Rizutto, dotyczą zdecydowanie aspektu pierwszego (tj. wpływu religii na powstawanie dysfunkcji psychicznych).

Jak była o tym już mowa wcześniej, kultura decyduje o dostępności ręligii jako spojobu radzenia sobie z sytuacją trudną. Przyjrzymy się teraz, jak kultura decyduje o tym,"który aspekt religii jest wykorzystany do radzenia sobie z taką sytuacją. Interesującą ilustrację tego wpływu stanowi praca etnograficzna, porównująca reakcję na śmierć dziecka u członków dwóch społeczności islamskich: w Egipcie i na Bali (Wikan, 1988). W Egipcie wydarzenie to wywołuje wielotygodniową reakcję żałoby i cierpienia. Wyrazy bólu przybierają postać bardzo dramatyczną, wyrażają się poprzez głośne krzyki i jęki. W przeciwieństwie do Egipcjan, mieszkańcy Bali starają się zachować w sposób opanowany •i możliwie w dużym stopniu kontrolować swoje zachowanie. Przyczyną tych różnic jest kulturowa norma, mówiąca o wyrazie bólu. Egipcjanie wierzą, że cierpienie psychiczne musi znaleźć możliwie mocny wyraz, gdyż w przeciwnym razie będzie ono negatywnie oddziaływało na zdrowie człowieka. Koncepcja miłosiernego i współczującego Boga współgra z takim wyrazem przeżywanych emocji. W przeciwieństwie do Egipcjan, mieszkańcy Bali uważają, że wyrażanie gwałtownych emocji jest niezdrowe dla człowieka,' który się temu poddaje',' a dodatkowo stanowi zagrożenie dla całej społeczności oraz dla duszy zmarłego. Los duszy po śmierci zależy od zachowania żywych. Cierpiący żywi skazują na cierpienie duszę zmarłego, stojąc na jej drodze do Boga. Ponadto wyrażanie bólu jest traktowane jako sprzeciw wobec woli Bożej, zgodnie z którą nastąpiła ta śmierć. W obrazie Boga wśród mieszkańców Bali dominuje, przekonanie, że