340 Europa XVII wiek
a) kogo się odda do szkoły, niech tam pozostanie, aż wyjdzie na człowieka wykształconego, obyczajnego i religijnego;
b) szkoła niech się znajduje w miejscu spokojnym, z dala od zgiełku i wszystkiego, co odrywa uwagę;
c) należ}' wszystko, cokolwiek według przepisu ma być odrobione, odrabiać bez żadnego przerywania;
d) nie należy nikomu pozwalać na przebywanie poza szkolą i wałęsanie się (pod jakimkolwiek pozorem).
Zasada 9.
NATURA UNIKA STARANNIE RZECZY SPRZECZNYCH I SZKODLIWYCH
57. Ptak bowiem, kiedy wysiadując jaja ogrzewa je swoim ciepłem, nie dopuszcza ostrego wiatru, a tym bardziej deszczu ani gradu. Odpędza też wręże, ptaki drapieżne i inne szkodniki. [...]
60. Ogrodnik młodą roślinkę zabezpiecza palikami albo jakąś plecionką, aby jej nie nadgryzł lub nie wyrwał kozioł czy zając.
61. Toteż nie jest rozsądnie, jeśli młodzieży zaraz u wstępu podaje się kwestie sporne jakiejś nauki, a więc wysuwa się wątpliwości co do tego, co ma być dopiero przyswojone umysłowi; bo czyż nie jest to tak, jak gdybyśmy gwałtownie potrząsali roślinką, która chce korzeń wypuszczać. Bardzo słusznie napisał Hugo12: "Nigdy nie wejdzie na drogę prawdy ten, kto naukę swą rozpoczął od wątpliwości". A także: "Jeśli się nie będzie trzymało młodzieży z dala od złych, błędnych i mętnych książek, jak również od złego towarzystwa".
62. Trzeba więc będzie dbać o to:
a) ażeby uczniowie nie dostawali innych książek prócz tych, które są przeznaczone dla ich klasy;
b) by książki szkolne tak układano, aby je z pełnym prawem i słusznością można było nazwać źródłem wyłącznie tylko mądrości, dobrych obyczajów' i bogobojności;
c) by nie tolerowano wyuzdanych stosunków' towarzyskich ani w szkole, ani w'jej pobliżu.
Jeśli się będzie przestrzegało skrupulatnie tego wszystkiego, jest niemożliwe prawie, aby szkoły minęły się ze swym celem.
12. Hugo od św. Wiktom (1097-1141), mistyk średniowieczny. Komeński cytuje jego powiedzenia, aczkolwiek sens, jaki im nadaje, ma charakter reguły dydaktycznej i jest oczywiście bardzo różny od intencji, jakie miał autor przeciwstawiający się wątpliwościom religijnym. Komeńskiemu zależy raczej na tym, aby zaczynać nauczanie od wiedzy pewnej i jasnej.