WSP J POL24

Syiuacja języku ogólnopolskiego w XX wieku i problemy iego rozwoju

27

Drogi (kanały informacyjne) szerzenia się norm języka ogólnopolskiego. W okresie tym główna siecią informacyjną rozprzestrzeniającą język ogólny były teksty drukowane, przede wszystkim literatura piękna, która wówczas jeszcze posługiwała się językiem starannym, językiem z ambicjami wzorca, choć w okresie Młodej Polski w niektórych wypadkach dość udziwnionym. W literaturze pięknej (w dziełach Kasprowicza, Orkana, Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Reymonta, Sienkiewicza, Sieroszewskiego, Struga, Weyssenhoffa, Wyspiańskiego, Żeromskiego, a także we wciąż jeszcze czytanych dziełach XIX-wiecznych) znajdowały oparcie normy językowe, a nieraz, przy ograniczonych możliwościach szkoły, dzieła literackie stanowiły jedyne źródła norm i wzorów językowych.

Podkreślić trzeba, że właśnie działaniu literatur)' zawdzięczamy integrację języka ogólnego, który już wtedy w gruncie rzeczy osiągnął jednolitość, mimo podziału na trzy zabory. Skutkiem tak wielkiego znaczenia literatury w komunikacji społecznej język ogólny tego czasu jest zazwyczaj nazywany „językiem literackim”.

Już jednak rozrastać się zaczyna inna potęga językowa, która niebawem stanie się siłą dominującą - prasa. Oto czterokrotnie wzrasta liczba wydawnictw prasowych w Królestwie i Galicji. Mnożą się muły, coraz wyższe są ich nakłady i coraz większe zróżnicowahie - są czasopisma dla ludu i dla inteligencji, dla różnych zawodów, dla dzieci (co szczególnie ważne ze względu na wychowanie językowe) i dla kobiet. Dzięki takiemu zróżnicowaniu język ogólny dociera do coraz szerszego grona odbiorców. Pojawia się też prasa brukowa - sygnał zaczątków kultur)^- masowej.

Powoli zaczynają funkcjonować inne techniczne środki słownej komunikacji, jak telefon (pierwsze próby w końcu XIX w.), choć w skali kraju był on jeszcze wtedy ogromną rzadkością.

Następnym kanałem szerzenia się norm języka ogólnego jest szkolnictwo. Jednakże z powodów politycznych i społecznych droga ta była mało skuteczna, na wsi bowiem z powodu ogólnych warunków dla niewielu dostępna (np. w Kongresówce do szkoły uczęszczało niecałe 20% dzieci), a w zaborach pruskim i rosyjskim niemal całkowicie dla polszczyzny zamknięta. Ale do roku 1914 wszędzie wzrosła liczba tzw. szkół elementarnych, a pomyślnym dla języka polskiego zjawiskiem był rozwój szkolnictwa średniego, które posługiwało się językiem polskim (w Galicji oraz w prywatnych szkołach w Królestwie).

Inną ważną, a nieraz jedyną drogą szerzenia się wzorów języka ogólnego było życie religijne. W czasach rozbiorów Kościół spełniał w niektórych regionach rolę zgoła wyjątkową, stwarzając jedyne okazje publicznego użycia języka polskiego - w kazaniach, śpiewach czy modlitwach. Dotyczy to przede wszystkim ziem pod zaborem pruskim, W ielkopolski czy Śląska,