WSP J POLN254164a

488 jolanUt Szpyra-K<xrfvmkji, Fonologii - »ys*cm dźwiękowy języka

Allofonia

A11 o fon i a (wariantywność) to realizacja fonemów w różnych kontekstach poprzez głoski, czyli a 11 o f o n y.

Przypomnijmy, iż fonem jest abstrakcyjną jednostką języka, którego główną funkcją jest różnicowanie znaczeń. W językoznawstwie generatyw-nym fonem (zwany fonemem systemowym) jest w swojej istocie bliższy morfofonemowi (i w takim znaczeniu będziemy używać tego terminu w dalszych rozważaniach) niż fonemowi z fonologii strukturalnej. Inwentarz (morfo)fonemów ustalany jest w wyniku badania zachowania dźwięków w języku, szczególnie zaś ich udziału w alternacjach morfologicznych i może znacznie odbiegać od fonetycznego inwentarza głosek.

Badanie alłofonii stało w centrum uwagi fonologii strukturalnej, która wypracowała bardzo precyzyjne metody ustalania statusu głosek i ich przynależności do poszczególnych fonemów (oparte na ich dystrybucji i opozycjach fonologicznych). W analizie generatywnej allofonia zajmuje uboczne miejsce jako zjawisko powierzchniowe, którego badanie teoretycznie jest zadaniem fonologii, w praktyce jednak jest powszechnie omawiane w opisach fonetycznych. Można więc je uznać za zagadnienie z pogranicza obu dziedzin.

Ze względu na liczne opracowania tego problemu w pracach strukturalnych (np. Wierzchowska, 1980; Sawicka, 1995; Wiśniewski, 2000; Ostaszewska i Tambor, 2000) tutaj ograniczymy się jedynie do zilustrowania allolo-nii w języku polskim.

Allofonia dotyczy zarówno spółgłosek, jak i samogłosek.- W języku polskim jest ona szczególnie bogata w przypadku spółgłosek. Dla przykładu, fonem Itl posiada lalka następujących wariantów (allofonów):

-    allofon bezdźwięczny, zwarto-wybuchowy, zębowy, twardy, z plozją ustną, z neutralnym kształtem warg, np. w wyrazach tam, tatarak, tapeta,

-    allofon o cechach poprzedniego, ale wymawiany z zaokrąglonymi wargami w torf tuman, to,

-    allolon o cechach dwóch poprzednich, ale wymawiany ze spłaszczonymi wargami w tynk, ten,

-    allofon bezdźwięczny, zwarto-wybuchowy, zębowy, twardy, z plozją boczną w tlen, kotlet,

³ Należy wyjaśnić, iz przedmiotem opisu nie są tu wszystkie głoski (których jest niezliczona ilość) używane przez rodzimych użytkowników języka (każdy dźwięk wymawiany jest nieco inaczej przez różne osoby), ale tylko te z nich, które są przewidywalne na podstawie kontekstu.