WSP J POLN254167

492

joUnla Szpyra-Kozlowika. Fonologii - system dźwiękowy języka

Allomorfia (alternacje morfologiczne)

Allomorfia (zjawisko występowania alternacji morfologicznych zwanych również morfonologicznymi) to zmiany, jakim ulegają fonemy w obrębie jednego morfemu w różnych kontekstach. Inaczej mówiąc, morfem często przybiera różne kształty zwane allomorfami (alternantami, wariantami jednego morfemu). Dla przykładu, rdzeń wyrazu gwiazda posiada następujące allomorfy:

[gv’jazd] w wyrazie gwiazda [gv jast] w wyrazie gwiazdka [gv jezd] w wyrazie gwiezdny [gv jeźdź] w wyrazie gwieździe [gyjaźdź] w wyrazie gwiaździsty [gv' jeźdź] w' wyrazie rozgwieżdżony

Jak widać z powyższego przykładu, alternacjom mogą ulegać zarówno samogłoski - są to alternacje samogłoskowe (tutaj /a/ i /e/, jak i spółgłoski - wówczas mamy do czynienia z alternacjami spółgłoskowymi (w tym wypadku /zd/ - /st/ - /źdi/ - /źdź/.

W tym miejscu należy dodać, iż w teoriach strukturalnych opisem alternacji morfologicznych zajmuje się dział językoznawstwa zwany morfonolo-gią.⁶ W nowszych badaniach uznaje się, że wydzielenie morfonologii jako odrębnej dziedziny nie znajduje głębszego uzasadnienia i stanowi ona integralną część fonologii. Alternacje morfologiczne są bowiem istotnym, wręcz centralnym elementem systemu dźwiękowego każdego języka.

Alternacje mogą być rozpowszechnione i dotyczyć wielu morfemów, jak na przykład wymiana pomiędzy spółgłoskami dźwięcznymi i bezdźwięcznymi (typu: ba[b]a - ba[p]ka. ka[v]a - ka[f)ka, kła[d]ę - kła[t]ka) lub też mogą być izolowane (rzadkie), tzn. ograniczone do jednego lub kilku morfemów’ (np. alternacja /n/ z Izl w kilku wyrazach obcego pochodzenia, takich jak opo[n]ować - opo[z\yc)a, propo[n]ować - propo[z]ycja, supo[n~\ować - supo[z]ycja). W pierwszym przypadku możemy mówić o działaniu reguł fonologicznych, czyli o zjawisku będącym przedmiotem badań fonologicz-nych, w drugim zaś o sytuacjach marginalnych lub wręcz wyjątkach, za którymi nie kryje się żaden produktywny proces.

Nie można uznać za allomorfy jednego morfemu form supletyw-n y c h, w których semantycznie zbliżone (lub identyczne) morfemy różnią

“ Opisy strukturalne rue są w tym wypadku konsekwentne. Na przykład alternacje morfologiczne w wyrazach typu - rĄj>]ka. tĄv\i - ła\f]ka są zazwyczaj omawiane przez fonetykę, podobna zaś wymiana, tj. ubezdźwięcznienie końcowe, przez morfonologię, pomimo tego, iz obydwa zjawiska mają charakter automatyczny i fonetycznie umotywowany.