CCF20090605052

104

malarskim, na scenie i w filmie. Neotomizmowi brakuje demokracji nie dlatego, że - jak się zdaje pozytywistom - jego idee i wartości nie zostały dostatecznie sprawdzone z punktu widzenia panujących stosunków. Nie chodzi też o to, że neotomizm zwleka z zastosowaniem „metod, które jako jedyne umożliwiają zrozumienie stosunków społecznych i konsekwentne nimi kierowanie”⁶⁵; katolicyzm słynie z takich metod. Tomizm zawodzi, ponieważ jest półprawdą. Zamiast rozwijać teorię, nie troszcząc się ojej użyteczność, jego biegli propagandy ści stale dostosowywali ją do zmiennych wymogów rządzących sił społecznych, a w ostatnich latach także do celów nowoczesnego autorytaryzmu, przed którym - niezależnie od jego obecnej porażki - trzeba uchronić przyszłość. Zawodność tomizmu wynika raczej z jego skwapliwej akceptacji pragmatycznych zamierzeń niż z niedostatku praktycyzmu. Gdy jakaś teoria hipostazuje izolowaną zasadę, która wyklucza negację, paradoksalnie już z góry nastawia się konformistycznie.

Jak wszelkie idee i systemy, które - oferując ostro zarysowane definicje prawdy i głównych zasad - wykazują skłonność do chwilowej dominacji na kulturowej scenie, tak zarówno neotomizm, jak i neopozytywizm obwiniają teorie antagonistyczne w stosunku do swych własnych o wszelkie zło. Oskarżenia zmieniają się wraz z panującymi formami politycznymi. Gdy w XIX wieku naturaliści, jak Ernst Haeckel, zarzucali filozofii chrześcijańskiej, że za pomocą nadprzyrodzonej trucizny osłabia narodową moralność, filozofowie chrześcijańscy nie pozostali dłużni. Dziś tutejsze zwalczające się szkoły oskarżają się wzajemnie o podkopywanie ducha demokracji. Usiłują one swe doraźne argumenty wesprzeć wątpliwymi odniesieniami do historii. Trudno jest oczywiście zachować bezstronność wobec tomizmu, który rzadko zaniedbywał wspieranie ucisku, gdzie tylko ucisk szukał przymierza z Kościołem, a który podaje się za pioniera wolności.

Napomknienie Deweya o reakcyjnym stanowisku Kościoła wobec darwinizmu nie odzwierciedla w pełni stanu rzeczy. Pojęcie postępu znajdujące wyraz w takich biologicznych teoriach wymaga szczegółowego opracowania i może się zdarzyć, że niedługo pozytywiści zaczną podzielać krytyczne nastawienie tomistów. W historii kultury zachodniej Kościół i jego wielcy nauczyciele częstokroć pomagali nauce uwolnić się od zabobonu i szarlatanerii. Dewey zdaje się sądzić, że w szczególności wierzący przeciwstawiali się duchowi nauki. Jest to złożony problem, lecz skoro filozof cytuje w tym kontekście „historyka idei”⁶⁶, to powinien się od niego dowiedzieć choćby tego, że rozwój europejskiej nauki bez Kościoła jest nie do pomyślenia. Ojcowie Kościoła toczyli nieustępliwą walkę ze wszystkimi odmianami „neurastenii”, między innymi z astrologią, okultyzmem i spirytyzmem, na które pewni filozofowie pozytywistyczni naszych czasów są mniej odporni niż Tertulian, Hipolit czy św. Augustyn.

Stosunek Kościoła katolickiego do nauki zmienia się w zależności od tego, czy Kościół sprzymierza się z siłami postępu, czy też reakcji. Podczas gdy hiszpańska inkwizycja dopomogła skorumpowanemu dworowi w stłumieniu wszelkich rozumnych reform ekonomicznych i społecznych, niektórzy papieże utrzymywali stosunki z mchem humanistycznym na całym świecie. Wrogom Galileusza nie było łatwo osłabić jego przyjaźń z Urbanem VIII, a ich ostateczny sukces należy tłumaczyć raczej ingerencją Galileusza w sprawy teologii i teorii poznania niż jego poglądami naukowymi. Wincenty z Beauvais, największy średniowieczny encyklopedysta, mówił o Ziemi jako o punkcie we wszechświecie. Wydaje się, że sam Urban traktował teorię Kopernika jako użyteczną hipotezę. Tym, czego obawiał się Kościół, nie było przyrodoznawstwo jako takie; z nauką bowiem był on w stanie dać sobie radę. Dowody Kopernika i Galileusza budziły jego wątpliwości; dlatego mógł przynajmniej stwarzać pozory, że w procesie Galileusza idzie o obronę racjonalności przed pochopnym wnioskowaniem. Z pewnością w niemałym stopniu do skazania Galileusza przyczyniła się intryga. Aliści advo-catus diaboli z powodzeniem mógłby powiedzieć, że ociąganie się niektórych kardynałów z akceptacją jego teorii wynikało z podejrzenia, że ma ona pseudonaukowy charakter, tak jak astrologia czy dzisiejsza teoria ras. Myśliciele katoliccy żarliwiej niż jakikolwiek empiryzm czy sceptycyzm bronili teorii człowieka i przyrody

⁶⁶ Tamże, s. 31.