CCF20100416002

66 WYCHOWANIE A ROLE PŁCIOWE

mi czynności, a także wzorów i reguł poznawczego ujmowania, opracowywania i interpretowania doświadczenia indywidualnego oraz jego emocjonalnego przeżywania i wartościowania” (Tyszkowa, 1985, s. 13). Jednostka nie jest biernym odbiorca wpływów, aIe~wcb5dżtWlfiter-alĆćję ze_ środowiskiem, co ~wyraża~śię w równoległym i współzależnym udziale . dwóch procesów: uspołeczniania i indywidualizacji (Tillmann, 1996, s. 9). Dzięki uspołecznieniu człowiek może dzielić wraz z innymi normy i wartości własnego kręgu kulturowego, uczyć się odpowied-nich zachowań, porozumiewać się z innymi i wypełniać role społeczne, dzięki indywidualizacji zaś może wykształcić własną, niepowtarzalną tożsamość osobistą i społeczną. Jak to się dzieje?

Autorzy, w zależności od reprezentowanej koncepcji teoretycznej, opisują różne psychologiczne i społeczne mechanizmy, dzięki którym przebiega proces socjalizacji. Heliodor Muszyński (1978, s. 111-128) wymienia:

♦    mechanizmy kontroli społecznej stymulowane przez ogół interakcji otoczenia z jednostką oraz system wzmocnień pozytywnych i negatywnych;

«■ wpływ osób znaczących, oparty głównie na naśladownictwie, modelowaniu i identyfikacji;

*    mechanizmy wzmacniania wewnętrznego, mające wtórny charakter wobec już ukształtowanych postaw i nawyków; polegają one na aktywnym przyswajaniu przez jednostkę określonych przekonań, nastawień, umiejętności i informacji w ramach pełnionej roli społecznej.

Aby wytłumaczyć, w jaki sposób odbywa sie socjalizacja, można odwołać się do regulacyjnych struktur zachowań ludzkich. Krzysztof Konarzewski (1982, s. 17-20), korzystając z różnych teorii psychologicznych (głównie poznawczych), dokonuje przeglądu rodzajów uczenia się i wpływów grupy, dzięki którym dochodzi do zmian w zasobie wiedzy i zachowaniu jednostki. I chociaż koncepcja Konarzewskiego ma służyć pokazaniu psychologicznej podbudowy systemu metod wychowania, dobrze wyjaśnia proces zmian w jednostce określany jako socjalizacja. Tak więc wewnętrzne, celowe mechanizmy regulacyjne to:

» warunkowanie, zwłaszcza instrumentalne, oparte na systemie wzmocnień (mechanizm ten umożliwia ingerencję w zachowanie za pomocą manipulowania nagrodami i karami);

« uczenie się przez obserwacje: w umyśle jednostki powstają minimodele poznawcze, dzięki którym potrafi ona nie tylko zmieniać swoją dotychczasową wiedzę, ale i opanowywać nowe czynności prezentowane przez modela;

» uczenie się językowe, które ma niepodważalne znaczenie dla przyswajania wiedzy o świecie i kulturze, zwłaszcza treści symbolicznych;

® uczenie się przez działanie; podkreśla się tu aktywność podmiotu w przyswajaniu treści kulturowych, stanowiących jednocześnie treści socjalizacji.

Proces socjalizacji odbywa się w trakcie interakcji jednostki z otoczeniem społecznym, dlatego warto się zastanowić, w jaki sposób możliwe jest oddziaływanie grupy na jednostkę. Konarzewski (1982, s. 21-22) wymienia cztery podsta-wowe poziomy organizacji grupowej, będące jednocześnie kanałami wpływu grupy na jednostkę:

» odniesienie porównawcze, które jest podstawą tak dla wytworzenia wiasnej tożsamości jednostki, jak i kształtowania jej osobowości społecznej;

*    nąęisk grupowy, a więc kontrola funkcjonowania jednostki za pomocą rzeczywistych lub antycypowanych kar

- i nagród stosowanych przez grupę;

*    role i..normy..grupowe, które pozwalają grupie przetrwać i realizować jej cele, a dla jednostki są źródłem złożonych planów działania w określonych sytuacjach;

e wzory...życią,które obok norm i ról składają się na kulturę grupy, a dla jednostki są układami odniesień i wyznaczonymi scenariuszami działania.

Wymienione wyżej mechanizmy regulacyjne i grupowe można odnieść do konkretnej, interesującej nas sytuacji so-cjalizacyjnej, czyli do przyswajania i in-ternalizowania ról płciowych. Egzempli-fikację tych mechanizmów na płaszczyźnie przyswajania ról płciowych można ująć następująco:

& warunkowanie zachodzi wówczas, gdy zachowania dziewczynek i chłopców zgodne z kulturowymi wzorcami płci są nagradzane, a niezgodne - nie-nagradzane lub karane (np. okazywanie dezaprobaty wobec otwarcie agresywnej dziewczynki lub płaczącego chłopca);

*    uczenie się ról płciowych przez obserwację może się odbywać na dwa sposoby: (a) dzieci, obserwując zachowania dorosłych, zdobywają wiedzę o tym, co robią i jak się zachowują kobiety i mężczyźni (np. mama gotuje i sprząta, tata naprawia samochód i ogląda mecze w telewizji), (b) obserwowana osoba dorosła tej samej płci może się stać modelem, którego zachowanie dziecko będzie imitować (np. tematyczne zabawy w „dom”, odmowa chłopca pomocy w kuchni, „bo tata nigdy tego nie robi”), a w pewnych warunkach również identyfikować się z nim, przejmując stany emocjonalne i cechy modela;

» uczenie się językowe zachodzi wówczas, gdy: (a) dziecko otrzymuje bezpośrednie komunikaty słowne, jak powinno się zachowywać jako dziewczynka lub chłopiec, (b) dzięki komunikacji językowej i przekazom pisanym (literatura, podręczniki) uzyskuje wiedzę na temat panującego systemu ról płciowych, (c) sama struktura i zasób leksykalny języka niesie w sobie informacje na temat płci i ról płciowych;

* uczenie się przez działanie jest możliwe dzięki podejmowaniu samorzutnego działania oraz wykonywaniu zadań przydzielanych przez dorosłych; w ten sposób dziewczynki i chłopcy utrwalają pewne nawyki zachowań oraz mają możliwość ćwiczenia odgrywania ról płciowych (np. dziewczynki pomagają mamie w domowych czynnościach, chłopcy majsterkują razem z ojcem);

® odniesienie porównawcze ułatwia przyswajanie ról płciowych, gdy dzieci porównują własne zachowania, odczucia, właściwości osobowościowe ze standardami grupowymi odnoszącymi się do ich płci i wieku, a także porównują.się z rówieśnikami tej samej płci i płci przeciwnej, starając się upodobnić do jednych, a odróżnić od drugich, by zasłużyć w ten sposób na akceptację grupy;

e nacisk grupowy może działać w skali mikro- i makrospoiecznej; w skali mi-krospołecznej przez system nagród i kar rodzina lub grupa rówieśnicza