CCF20110321004

34 8. BĄBA

3. Norma i kodyfikacja

Zn kodyfikację uznaje się działalność językoznawców zmierzającą do obiektywnego opisu współczesnego stanu normy i ustalenia hierarchii kry-teriów poprawności środków językowych występujących w uz«sie. Kody-fikatorzy, ciążąc do uporządkowania normy, mają na uwadze zarówno jej stabilizację, jak i modyfikację. Stabilność normy decyduje o zachowaniu ciągłości języka, ule podtrzymywana na silę, doprowadza do niebezpiecznego rozstępu między normą u współczesnym uzusem, co z kolei wyzwala w mówiących przekonanie, że język poprawny jest zarazem językiem nie-współczesnym. Stabilność normy musi być przeto „elastyczna”, a sam skład normy — „ruchomy”. Dlatego co pewien czas wchodzą do niej te spośród upowszechnionych innowacji uzualnych, które są nieodzowne dla zaspokajania potrzeb językowych społeczeństwa, a wychodzą te, które przestają występować w tekstach i lizusie.

W trosce o stabilność normy kodyfikacja celowo opóźnia wprowadzanie do niej innowacji uzualnych, a jednocześnie sztucznie podtrzymuje środki rccesywne, np. formy- typu kluska, bazgra, tę, wykonywam, porównywam itp. Wystarczy jednak porównać dzisiejszą normę z normą początku XX wieku, aby się przekonać, że wypadły z niej takie żywotne u progu XX wieku formy, jak synową, teściową, tamtą, rząsów_K wsiów, osiągniemy itp. Zdecydowanie odrzuca zarówno innowacje niezgodne z systemem, np. wziąść, wysprzedaż, ryzykować czym, potrzebować co, domagać o co, postulować o co, odgrywać znaczenie, grać główne skrzypce, osiąść na ławrach, nie zasypywać gruszek w popiele, poddawać w wątpliwość, jak też niektóre z regionalizmów, np. lyst, mo lyna, czeci 'trzeci', 'żeśmy byli, idom drogom, widzą te mure, ubrać pluszcz, czekać za kim itp. Daje pierwszeństwo innowacjom zgodnym z modelem tradycyjnym przed innowacjami zgodnymi z modelem nowszym, np. polskie nazwy czynności mają postać derywatów sufiksalnych na -ani*, -enie, -cie (model tradycyjny) bądź na -La (model nietradycyjny) typu z walka, zrzutku, albo wreszcie postać derywatów wstecznych (model nietradycyjny) typu osiąg, wykon, wysyp, oprysk, pojaw, przegon, upiór — kodyfikacja preferuje tylko nazwy sufiksalne na -unie, -enie, -cie, odrzuca nazwy typu pojaw, oprysk, upiór, przegon, a wyrazy zwalku, zrzutku przesuwa do gwar socjalnych ¹. W sytuacjach wyjątkowych godzi się na inicjację zmian w systemie: np. uznaje za poprawne nazwy typu chłoporobotnik, meblościanku, marszo-bieg, głuchoniemota, lasoslep, klubokawiarnia realizujące całkowicie nowy model słowotwórczy: rzeczownik -f- o -f- rzeczownik = nazwa przedmiotu ma-jącogo cechy przedmiotów nazwanych przez oba rzeczowniki {klubokawiarnia — lokal będący klubem i kawiarnią, chłoporobotnik = pracownik będący chłopem i robotnikiem)^{2 3}. Takie sarno stanowisko zajmuje wobec coraz powszeclmiejszych tworów hybrydalnych typu eks-mąż, eks-mistrz, super-iiie&podzwnka, super sprzedaż, antywylegacz, hiperpoprawny, metajęzyk, aspołeczny itp. ,,Wymieniony typ słowotwórczy — jak pisze M. Szymczak — jest juz w języku polskim poprawny. Elementy przedrostkowe obcego pochodzeniu modyfikują tu w sposób korzystny treści znaczeniowe nazwane w rzeczowniku lub przymiotniku, wzbogacają możliwość precyzyjnego wyrażania naszych myśli. W wielu wypadkach są to terminy naukowe, których treści nie dałoby się w inny zwięzły i operatywny sposób wyrazić, np. metajęzyk, ultradiicięk, aulyponuieść’’^,2. Jedynie konstrukcjo typu rewymiana, super-zbrodniarz, arcy zbrodniarz, arcykat, superszczur, superas, super wyczyn, super-komfortowy mają nadal status elementów uzualnych odrzucanych przez normę ze względów znaczeniowych⁴.

Kodyfikatorzy posługują się wieloma kryteriami poprawności językowej, ale opiniując daną innowację, biorą zwykle pod uwagę jej funkcjonalną przydatność, stopień upowszechnienia w lizusie i zgodność z systemem;inne sprawdziany, jak choćby kryterium narodowe, literaeko-nutorskie, zgodności z tradycją czy stabilności języka spełniają w tych rozstrzygnięciach funkcję czynnika pomocniczego. Istotną cechą wszelkich rozstrzygnięć normatywnych jest to, że mają one orientację prognostyczną: formułowana ocena dotyczy nic tylko aktualnego statusu danych konstrukcji, lecz również perspektyw ich dalszego rozwoju⁵.

3*

1

Przykłady zaczerpnięta z referatu prof. dr Danuty Buttier ..Z zagadnień kodyfikacji współczesnej polszczyzny” wygłoszonego na szczecińskiej konferencji naukowoj w grudniu 1079 r.

2

Por. Z. Kurzowo, Złożenia imienne we współczesnym języka polskim, Kroków 11)70, s. 50 - 04.

3

^łi M. Szymczak. Język j/olekl w sześćdziesięcioleciu naszą niepodległości (191$ -• 197$). „Poradnik Językowy” 1071), z. -i, s. 107. O ekspansywności konstrukcji z prefiksem ex- świadczyć może choćby następujący kontekst: Pamiętniki i wywiady eks-ion, ehs-kochanek, eks-sekretarek, cle-pokojówek i eks-lokai — (o zmora wszystkich znanych ładzi na Zachodzie (..Szpilki” 1079, nr 30. s. 14).

4

Wyraz super On jest nie rlo przyjęcia także ze względów fonicznych. Oto przykład użycia tego rzeczownika: W biegach mężczyzn nasz su per as -Józek Łuszczek do zdobytego yrzeel paroma tygodniami tytułu u; maratonie dorzucił dwa kolejne ziole krążki — na 1-5 i 30 km („Tempo” 1980, nr 25, s. 2).

5

^uPor. D. Buttler, Profesor Witold Doroszewski — teoretyk i krzewiciel kultury języka, „Poradnik Językowy” 1970, z. 3, s. 144 • 150.