DSCN9480

wieka do ezłowieka, którą autorka uważa za ważny motor działalności społecznej. Dodać jednak trzeba, że z perspektywy czasu Żmi-chowska ocenia swych bohaterów niezbyt konsekwentnie, przenosząc na nich sentyment do minionego okresu swej działalności w Związku Narodu Polskiego. Książkę pamiątek podobnie jak Pogankę kończy Żmichowska akcentem głęboko patriotycznym. W niedopowiedzianych ze względu na cenzurę zdaniach odczytać można odpowiedź na pytanie, dlaczego „wszystko jest ciągłym niebezpieczeństwem, boleścią lub trucizną". Przyczynę zła widzi autorka w niewoli ojczyzny. Nie będziemy tu jednak szerzej omawiać dokończenia, ponieważ należy ono do późniejszego okresu pisarstwa Żmichowskiej.

Książka pamiątek zamyka drugi etap twórczości Gabryelli. Powstałe w tym okresie powieści obrazują drogę pisarki ku realistycznemu przedstawieniu rzeczywistości. Główna koncepcja ideowa znamiennie modeluje ich kształt artystyczny. Osią konstrukcyjną jest zazwyczaj kontrastowe przeciwstawienie dwóch występujących w powieści środowisk społecznych. Linię podziału wytycza przyjęta przez autorkę ideologia burżuazyjńo-demokratyczna tak, że z jednej strony znalazł się obóz magnacko-szlacheckiej reakcji, z drugiej — soli-darystycznie potraktowana reszta narodu. W Pogance różnice między tymi wrogimi obozami wydobyte zostały przy pomocy dwu różnych metod literackich: zastosowania fantastyki w opisie arystokracji i realistycznego przedstawienia reprezentantów pozostałej części narodu. Natomiast w Książce pamiątek różnice ujęte zostały całkowicie w kategoriach realistycznych, ale krytyka jest tu łagodniejsza i dotyczy przede wszystkim ideologicznej niedojrzałości szlachty.

Stosowanie w omawianych powieściach kontrastowania środowisk jako metody artystycznej pociąga za sobą nieuchronnie schematy-zację materiału życiowego, przyczynia się za to do silniejszego uwypuklenia głównego konfliktu. Podobną rolę odgrywa również ideali-zacja środowiska pozytywnego, która służy tym mocniejszemu podkreśleniu wad obozu magnacko-szlachecklego, a jednocześnie ułatwia głoszenie programu burżuazyjno-demokr stycznego pozwalając na wprowadzenie postaci pozytywnych, w których usta, jak np. w wypadku Kazimierza w Książce pamiątek, wkłada autorka własne poglądy. Podobnie przy konstruowaniu postaci z drugiego obozu stara się autorka skupić w nich jak najwięcej cech ujemnych. Dzięki takim zabiegom artystycznym bohaterowie powieści grzesząc niekiedy, jak już zaznaczono, schematycznością zyskują wymowę postaci typowych.

Charakterystyka postaci została pogłębiona dzięki poważnym zainteresowaniom psychologicznym autorki. Wnikliwa analiza wewnętrznych przeżyć bohaterów pozwala spojrzeć ich oczyma na przedstawiane wypadki.

Żmichowska nader rzadko ukazuje swych bohaterów w działaniu. Bezpośredni opis akcji zastępuje najczęściej, nadużywaną zresztą, formą rozmów, opowiadań, pamiętników. O losach postaci, ich poglądach i perypetiach dowiadujemy się przeważnie z relacji samych bohaterów lub osób z nimi związanych. W Książce pamiątek na przykład zamiast właściwej akcji mamy tylko zmianę scenerii rozmów i długich dyskusji Taka konstrukcja ułatwia uzasadnienie postawionej tezy, pozwala odeprzeć zarzuty oponentów, stwarza też możliwości bezpośredniego sugerowania czytelnikowi intencji autorki. Wydaje się, że właśnie dążność do jak najsilniejszego, bezpośredniego oddziaływania na społeczeństwo zadecydowała o wyborze takiej metody artystycznej. Wiąże się to również z postulatami upolitycznienia literatury, wyznaczenia jej ważnych zadań propagandowych i związania z aktualnymi problemami narodu, które stawiał przed ówczesnymi pisarzami Edward Dembowski w rozprawie O dramacie w dzisiejszym piśmiennictwie polskim:

Ogólne określenie poezji stosując do dramatu, a w szczególności do polskiego dzisiejszego, żądamy, aby był głównie i przede wszystkim obrazem walki zdań i stronnictw. Walka taka wyświeca przyszłość, bo zadaniem tej jest wyłonić, zrzeczywiścić myśl, którą obecna doba dźwiga w sobie, a w walce stronnictw zasada postępu występuje jako hasło przyszłości (...) Postęp uspołecznienia przyszły wiednym być musi dramatycznemu piewcy, aby zasadę żywotną mógł położyć w tkance poematu jako ognisko, ku któremu wszystkie momenta odnosi, jako punkt wyjścia i dojścia.¹

Powieść z tezą, której uzasadnienie staje się naczelnym zadaniem autora, jest typowa dla ówczesnych pisarzy burżuazyjno-demokraty-cznych. Ich krytyka feudalizmu (a czasem nawet zaczątki krytyki kapitalistycznych elementów ówczesnej rzeczywistości) oraz propaganda haseł burżuazyj no-demokraty czny ch przeprowadzana była za pośrednictwem różnych środków artystycznych, jak symbolika, alu-zyjność, baśniowość, fantastyka, egzotyka. Kompozycja powieści roz-przęgała się przy tym niejednokrotnie. Zamiast prawdy o życiu ujętej w zwartą formę rozwijającej się akcji pisarz tworzył z celowo dobranych fragmentów rzeczywistości jedynie plastyczną argumentację i ilustrację narzucanej czytelnikowi tezy. Teza kształtowała zawarty w powieści obraz życia. Burżuazy jno-demokraty czny kierunek tendencji zaostrzony rewolucyjnymi dążeniami sprzed Wiosny Ludów prowadził do agresywnej krytyki obozu reakcji. To różniło ówczesną powieść tendencyjną od wczesnopozytywistycznej. Powieścią tenden-

3 Wybór powieści - 33 -

1

E. Dembowski, O dramacie w dzisiejszym piśmiennictwie polskim, „Rok", 1843, t. VI, str. 5.