IMGi70

282 Część U. Interakcyjne funkcje nauczyciela

jednocześnie zaczynają uczyć się pojęć dzięki kształtowaniu w umyśle obrazów. Starsze dzieci wciąż uczą się obrazowo, ale w coraz większym stopniu korzystają z uczenia się symbolicznego.

Posługiwanie się przykładami

Badania nad rozwojem umysłowym mówią nauczycielowi, jakiego rodzaju i na ile złożone mogą być pojęcia, których pragnie nauczyć. Inne badania natomiast podjęły kwestię budowy lekcji poświęconej nabywaniu pojęć. Między innymi badano, jak najlepiej podawać przykłady nauczanych pojęć i w jakim porządku prezentować przykłady i nieprzykłady.

W grę wchodzi wiele sposobów, jednak wszystkie one dadzą się podzielić na dwie główne metody: dedukcyjną — od reguły do przykładu i indukcyjną — od przykładu do reguły. Jak zobaczymy, metoda od reguły do przykładu polega na tym, że nauczyciel najpierw definiuje pojęcie, a potem, żeby utrwalić jego rozumienie, dostarcza uczniom przykładów i nieprzy-kładów. Uwaga skupiona jest zatem na nazwie i definicji pojęcia. W metodzie od przykładu do reguły ów porządek zostaje odwrócony. Najpierw prezentowane są przykłady i nieprzykłady, a uczniowie sami odkrywają pojęcie lub sami dochodzą do definicji dzięki rozumowaniu indukcyjnemu. Podejście dedukcyjne najlepsze jest wówczas, gdy uczniowie „nie mają pojęcia o pojęciu”, które ma zostać przyswojone. Podejście indukcyjne nadaje się lepiej w sytuacji, w której uczniowie mają już pewną wiedzę o nauczanym pojęciu, a zadaniem lekcji jest wykrywanie występowania lub nieobecności cech istotnych pojęcia oraz ćwiczenie w rozumowaniu indukcyjnym. W przypadku kiedy uczniowie poznają trudniejsze i złożone pojęcia, można skorzystać na tej samej lekcji z obu metod.

Sporo zależy od tego, czy przykłady i nieprzykłady przedstawiane są przypadkowo, czy w jakimś porządku logicznym. Problemem tym zajmował się Bruner ze współpracownikami (1956), a po nim wielu innych (np. Petty, Jannnson 1987). W dwóch sprawach badania przynoszą podobne rezultaty. Po pierwsze, kolejność przykładów i nieprzykładów wpływa na przyswajanie pojęć. Po drugie, logiczna i racjonalna kolejność przynosi lepsze efekty od przypadkowej. Wyniki te zobowiązują nauczycieli do dokonywania starannej analizy pojęć przeznaczonych do nauczania i zastanowienia, jaki układ przykładów i nieprzykładów jest najbardziej logiczny.

Trafne przykłady

Prace Brunera i innych autorów pokazały, jak istotne jest właściwe przedstawianie na lekcji przykładów i nieprzykładów. Ale co można powiedzieć

0    samych przykładach? Czym się powinny charakteryzować, jak je wybierać

1    wykorzystać?

Najogólniej, wybierając wstępne przykłady, należy brać pod uwagę, na ile znane są one uczniom. Nim uczniowie będą gotowi do rozważania przykładów nietypowych, należy dobrze ich zapoznać z przykładami typowymi. Zwykle uczniom łatwiej przychodzi rozpoznać pojęcie, jeśli posługujemy się podobnymi do niego przykładami, niż wtedy, gdy przykłady te są bardzo odległe. Jeśli dla nauczenia pojęcia „ptak” wybieramy jako trafny (najlepiej znany) przykład wrony, to uczniom łatwiej będzie rozpoznać ptaki w przykładach kawki, sroki, gołębia niż papugi, kaczki, pingwina.

Jak ważne są trafne przykłady, mówią wykonane niedawno interesujące badania autorstwa zespołu Tennysona (1983). Dokładnie kontrolując zmienne, autorzy badali efektywność dwóch metod nauczania dzieci z klasy trzeciej pojęcia „wielokąt foremny”. Jednej grupie uczniów najpierw przedstawiono definicję wielokąta foremnego, a następnie trafne przykłady tego pojęcia, takie jak na rysunku 9.1. Drugiej grupie także podano definicję, ale

2 cm

90°	90°
90°	90°

Rys. 9.1. Trafne przykłady wielokąta foremnego Źródło: na podstawie R. Tennyson i in. (1983)

potem operacyjną zasadę rozpoznawania wielokątów foremnych przedstawioną w takiej oto formie:

Przeczytaj następujące uzupełnienie deOnicji wielokąta foremnego:

Wielokąty foremne mają:

1)    wszystkie boki równe,

2)    wszystkie kąty równe.

Są figurami:

3)    geometrycznymi,

4)    zamkniętymi,

3) płaskimi.

Grupa, której przedstawiano trafne przykłady, lepiej przyswoiła pojęcie niż grupa, którą zapoznano z zasadą operacyjną. Badanie to pokazało jasno, że użycie trafnych przykładów wspomaga uczenie się pojęć. Trafne przykłady zapobiegają tworzeniu się błędnych pojęć, które mogą się pojawić wraz z podawaniem przykładów coraz odleglejszych i mniej typowych. Okazuje się także, że dzięki trafnym przykładom zmniejsza się liczba pomyłek w klasyfi-