IMGi75

292 Część II. Interakcyjne funkcje nauczyciela

nauczania nieznanych pojęć. Merrill i Tennyson (1977, s. 21—22) tak określają warunki, w których zasadne jest posługiwanie się modelem nauczania pojęć:

„Czy materiał zawiera nowe terminy? Jeśli tak, to dla każdego nowego i ważnego terminu lub zbioru terminów znajdź miejsce na lekcji zbudowanej według modelu nauczania pojęć.

Czy materiał wymaga od uczniów znajomości definicji nowych słów? Jeśli tak, to dla każdego nowego ważnego słowa lub zbioru słów znajdź miejsce na lekcji zbudowanej według modelu nauczania pojęć.

Czy w materiale zawarte jest posługiwanie się regułami? Jeśli tak, to dla każdego składnika reguły znajdź miejsce na lekcji zbudowanej według modelu nauczania pojęć.

Czy w materiale zawarte są serie wiadomości, czynności lub serie zdarzeń? Jeśli tak, to upewnij się, które z nich mają charakter pojęć; dla tych, które są pojęciami, znajdź miejsce na lekcji zbudowanej według modelu nauczania pojęć.

Czy materiał wymaga od uczniów rozpoznawania części składowych jakiejś całości? Jeśli tak, zastanów się, które z nich powinny być nauczane podobnie jak pojęcia, i znajdź dla nich miejsce na lekcji zbudowanej według modelu nauczania pojęć”.

Dobierając pojęcia, pamiętajmy o wcześniej już poczynionej uwadze: nauczanie pojęć wymaga czegoś więcej niż doprowadzenia uczniów do poprawnego definiowania nowych słów.

Definiowanie pojęć

Jak już mówiliśmy, cechy istotne pojęcia można odnaleźć w każdym jego przykładzie; odróżniają one dane pojęcie od wszystkich innych. Na przykład pojęcie „drzewo” można zdefiniować jako „roślinę wieloletnią o jednym wyraźnie wykształconym drewnianym pniu”. Cechy istotne to: „roślina”, „wieloletnia”, ,Jeden wyraźnie wykształcony pień”, „drewniany”. Definiują one pojęcie, a tym samym uczeń musi je rozumieć. Cechy nieistotne drzewa to na przykład jego rozmiar, kształt, kolor. Chociaż wyobrażając sobie wyspę na morzach południowych, widzimy wysoką palmę z długim gołym pniem, dźwigającą orzechy kokosowe, to wszystkie te cechy tak pasujące do obrazu są nieistotnymi cechami pojęcia drzewa. Ucząc się pojęcia, uczeń nie powinien mieszać cech nieistotnych, choćby w dużym stopniu typowych, z istotnymi cechami pojęcia.

Ważne jest też, skąd czerpie się definicję pojęcia i zbiór cech istotnych. Czasami znajduje się je w słowniku dołączonym do podręcznika, kiedy indziej w poradnikach programowych. Do wszystkich trzeba podchodzić ostrożnie. Markle (1975, s. 7) przestrzega, że „niektóre słowa spotykane w definicji nie są związane z czynnością klasyfikowania”. Na przykład pod hasłem „pies” słownik Webstera informuje, że pies został udomowiony

w czasach prehistorycznych. Interesujący to, być może, fakt, ale bezużyteczny, kiedy trzeba dokonywać klasyfikacji. Markle sprzeciwia się także używaniu synonimów jako cech istotnych oraz podawaniu jako przykładu definicji ilustracji lub opisu. Najlepiej brać definicje od specjalistów z danych dziedzin. Ekonomiści, antropologowie, matematycy, chemicy, geografowie są w swoich specjalnościach najbardziej predystynowani do właściwego definiowania pojęć i wskazywania cech istotnych.

Merrill i Tennyson (1977, s. 30) mówią o trójstopniowym definiowaniu pojęć na potrzeby nauczania:

1.    Określ nazwę pojęcia. Nazwą jest słowo lub symbol odnoszący się do całej klasy obiektów lub egzemplarza należącego do klasy. (Słowo „wyspa”.)

2.    Wylicz cechy istotne i cechy nieistotne. Cechy istotne to właściwości wspólne wszystkim obiektom należącym do danej klasy; cechy nieistotne mają niektóre, ale nie wszystkie obiekty należące do danej klasy. (Cechami definicyjnymi wyspy są: „część lądu”, „mniejsza od kontynentu”, „otoczona wodą”.) |

3.    Napisz zwartą definicję. Definicja jest wyrażeniem zawierającym wszystkie cechy istotne i wskazującym, jak są połączone. (Wyspa jest to część lądu mniejsza niż kontynent otoczona ze wszystkich stron wodą.)

Kiedy przekładamy definicję z formy naukowej na dydaktyczną, nie wolno zniekształcić definicji ani usunąć z niej cech istotnych, gdyż mogłoby skończyć się to nauczeniem błędnego pojęcia. Pamiętajmy, że zapamiętanie definicji pojęcia nie jest tożsame z jego zrozumieniem.

Analiza pojęcia

Kiedy już wybraliśmy pojęcie i, mając na uwadze cechy istotne i nieistotne, zdefiniowali, pora poddać je analizie, by ustalić stosowne przykłady i nieprzykłady. Prawdopodobnie najtrudniejszym zadaniem w fazie przedlek-cyjnej modelu nauczania pojęć jest dobranie przykładów i nieprzykładów pojęcia tak, by odpowiadały cechom istotnym. Przykłady stanowią ogniwa łączące abstrakcję pojęcia z uprzednią wiedzą i doświadczeniem ucznia. Muszą mieć zatem dla ucznia sens i być tak bardzo konkretne.

Mapy, wykresy, sieci, ilustracje mogą posłużyć jako wizualne przykłady abstrakcyjnych pojęć i ułatwić nauczycielowi dokonanie analizy pojęcia, na której oprze plan nauczania. Tabela 9.3. zawiera analizę pewnej grupy pojęć. Kolejne numery cech istotnych oraz spójnik „i” mają przypominać, że wybierając przykłady pojęć, należy uwzględnić wszystkie cechy istotne.

Spójrzmy na przykład „Hawaje” w tabeli 9.3. Jest to część lądu nie tak wielka jak kontynent, położona tuż przy wodzie, która otacza ją całkowicie. Każde z trzech kryteriów zostało więc spełnione: Hawaje są przykładem pojęcia wyspy. Floryda może służyć jako nieprzykład wyspy. Są ląd i woda, ale ląd nie jest otoczony wodą ze wszystkich stron. Nie wszystkie kryteria zostały spełnione, tym samym Floryda stanowi nieprzykład pojęcia wyspy.