Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego0

4. ceeoKuu - co.ieubiit (cBeacas - coneHas pw6a ‘świeża - solona ryba'), 5. ceemuu -uia6noHHbiu (cBeacne - ma6jT0HHbie mmcjik ‘nowe, oryginalne - szablonowe myśli’).

Do tej pory mowa była o przeciwstawności dwóch członów binarnej opozycji antoni-micznej. Jednakże dwuczłonowe pary antonimiczne stosunkowo łatwo mogą ulec przekształceniu w grupy czteroczłonowe. Sama natura wyznaczyła wszystkim narodom i językom przeciwstawienie dnia i nocy, które zwykle rozszerzane jest o dwa odcinki przejściowe: ranek i wieczór. Powstaje zatem semantyczna grupa dwóch par antonimów: dzień i noc oraz ranek i wieczór. Skład pary antonimicznej może zostać uzupełniony również za pośrednictwem rozszczepienia dwóch znaczeń wyjściowych. Oznaczenie stanów termicznych niekiedy obejmuje tylko dwa człony podstawowe, np. franc. chaud ‘ciepły’ i froid ‘zimny’. Liczne języki przy opisie pogody mogą doprowadzić ilość członów podstawowych do czterech: ros. mapa - mewio - xo.iod - \t0p03, niem. Hitze - fVarme - Kalte - Frost (podobnie jest w polszczyźnie: gorąco ‘ciepło, upał, skwar’ - ciepło - chłód- mróz). Jednakże taka symetria nie jest obligatoryjna dla par antonimicznych. Rozróżnienie zimnego i bardzo zimnego przed wynalezieniem urządzeń zamrażających nie zależało od człowieka. Było ono uzasadnione odniesieniem do pogody, lecz nie znajdowało potwierdzenia w aktywnej praktyce człowieka. Na odwrót, rozróżnienie gorącego i bardzo gorącego odgrywało dużą rolę w praktyce, stąd też liczne języki w danej grupie semantycznej posiadają trzy wyrazy (człony) podstawowe: poi. gorący - ciepły - zimny, ros. eopsmuu - mewimi - xojiodHbui, ang. hot - warm -cold, niem. heiss - warm - kalt (Szajkiewicz 1995: 145).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Grapa semantyczna oparta na antonimii może być uzupełniona poprzez wprowadzenie wyrazu oznaczającego ‘ani to, ani coś innego’. Np. jako uzupełnienie franc. chaud i froid powstaje wyraz tiede ‘ani ciepły, ani zimny’. Nawiasem mówiąc, potrzeba wprowadzenia takiego członu pośredniego pojawia się rzadko, przecież w tym wypadku można w ogóle nie wspominać o tej właściwości.

Częściej powstaje konieczność oznaczenia pojęcia ogólnego, obejmującego (pokrywającego) wszystkie znaczenia danej grupy antonimicznej, np. waga jako uogólnienie lekkości i ciężkości. Najprostszym sposobem zaradzenia temu jest wykorzystanie jednego z wyrazów-antonimów w znaczeniu uogólnionym. W najróżniejszych językach wyraz oznaczający jasną część doby używany jest także w znaczeniu ‘doba w ogóle’ (np. w zdaniu Spędziliśmy tam dziesięć dni). Terminy fizyczne o bardzo szerokiej semantyce (światło, ciepło, szybkość, grawitacja itd.) powstały w ten właśnie sposób. Wreszcie znaczenie ogólne może być przekazane wyrazem specjalnie do tego celu utworzonym (np. ros. cymiai).

4.5.4. Enantiosemia

Jednym z rodzajów antonimii jest antonimia wewnątrzwyrazowa (inaczej: enantiosemia), która ma miejsce w wypadku, gdy w relacji przeciwstawności pozostają znaczenia jednego wyrazu. Niekiedy ma to związek z równoległym rozwojem wyrazów lub rdzeni. Na przykład pierwotnie w językach indoeuropejskich wyraz ‘gość’ oznaczał ‘człowiek obcy, nietutejszy, przybysz’. U Rzymian hostis otrzymało znaczenie ‘wróg’, a na Rusi natomiast i u Niemców - ‘cudzoziemski kupiec’, a następnie - ‘przyjazny przybysz’. W polszczyźnie uroda znaczy ‘piękny wygląd, piękna powierzchowność’, ros. ypod - ‘człowiek brzydki, szpetny, wstrętny; potwór’. W językach wschod-niosłowiańskich eousmb oznacza ‘wydawać przykrą woń, śmierdzieć, cuchnąć’, a w językach zachodniosłowiańskich - ‘pachnieć, roztaczać przyjemną woń’. Pierwotnie w językach słowiańskich rdzeń woń- oznaczał po prostu ‘zapach, woń’, skąd w języku rosyjskim powstało zarówno 6naeoeouue ‘aromat, (przyjemna) woń, zapach’, jak i 3JioeoHue ‘smród, fetor’. Później w języku rosyjskim ten rdzeń otrzymuje znaczenie dypnou 3anax ‘zły zapach’, co spowodowało, że wyraz ónaeoeouue stał się antonimem wewnątrzwyrazowym w jednym języku. Przeciwstawność wewnątrzwyrazowa nazywana jest enantiosemią.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Różnice w pojmowaniu zapachów odbijających się w różnych językach są dosyć złożone. Okazuje się np., że kilku polskim wyrazom w języku angielskim odpowiada homonimiczne dla Polaka smell (zapach, odór, woń, wąchać, pachnieć, śmierdzieć), polskiemu pachnieć, wąchać, a czasem nawet śmierdzieć - niemieckie riechen, polskiemu śmierdzieć, cuchnąć - niemieckie slinken. Francuz mógłby wspomagając się przydawkami (np. bonne i mauvaise) obsłużyć całą listę rzeczownikiem odeur (i parfum), a czynności wąchać, pachnieć, węszyć, cuchnąć wyrazić zapożyczeniem z ogólniejszego pola wrażeń: sentir (K. Pisarkowa, Szkic pola semantycznego zapachów w polszcz\żnie, .Język Polski”, LII).

Enantiosemia zatem to przeciwstawność znaczeń jakiegoś wyrazu, np. pożyczać może znaczyć ‘udzielać pożyczki’ albo ‘zaciągać pożyczkę’; franc. louer ‘wynająć komuś’ albo ‘wynająć od kogoś’, łac. altus ‘wysoki’ albo ‘głęboki’, japońskie kage ‘światło’ albo ‘cień’, arabskie maątarinum ‘pan’ albo ‘sługa’, ang. twilight ‘brzask’ albo ‘zmierzch’, ros. odonoKumb ‘pożyczyć komuś’ albo ‘pożyczyć od kogoś’, 3adymb ceeuy ‘zgasić świecę’ oraz 3adymb doMuy ‘rozpalić wielki piec’.

Zdolność wyrazu do posiadania znaczeń przeciwstawnych, antonimicznych otrzymała też nazwę polaryzacji znaczeń. Zewnętrznym, formalnym wyrażeniem tej specyficznej antonimii wewnątrzwyrazowej (niem. Gegensinri) nie są morfemy rdzeniowe czy afiksalne, a sam kontekst użycia wyrazu w znaczeniach spolaryzowanych, czyli charakter relacji składniowych i leksykalnych w jego przeciwstawnych znaczeniach z innymi wyrazami. Dlatego też zwykłe zestawienie typu odonotcumb - odonotcumb pozbawione jest konkretnego znaczenia do tej chwili, dopóki nie ma określonych kontekstów, zdolnych do aktualizacji przeciwstawnych znaczeń tego wyrazu. Por. też poi. wynająć (‘ja wynajmuję mieszkanie od kogoś’ - ‘ktoś wynajmuje mieszkanie ode mnie’).

Na ogół uważa się, że enantiosemia jest zjawiskiem już tylko historycznym i usuwana jest z języka. Nie brak jednak głosów, że jako specyficzny przejaw polisemii leksykalnej enantiosemia jest w języku zjawiskiem naturalnym, regularnym, a nawet częściowo produktywnym.

4.5.5. Oksymoron

Oksymoron (greckie oksys ‘kwaśny’ i moros ‘głupi’) to zestawienie wyrazów, których znaczenie jest przeciwstawne, sprzeczne, wykluczające się: mądry głupiec, krzycząca cisza, żywa śmierć, czarna biel, pracowite lenistwo. Por. też tekst staropolskiej kolędy oparty na wykorzystaniu oksymoronu: Ogień krzepnie, blask ciemnieje [...] Ma granice, Nieskończony, Wzgardzony, okryty chwałą [...] (F. Karpiński). Oksymoron

191