Pawluczuk Socjologia2

przedmiotów realnych, świat duchów i świat bezosobowych, podległych magicznym regułom sił. Z punktu widzenia chłopa mógł to być jednak po prostu jeden i ten sam świat — świat, w którym istnieje istotny element — siła, sprawca działania i środek umożliwiający człowiekowi manipulowanie interesującą go praktycznie rzeczywistością, oddziaływanie na nią. Oddziaływanie to, a więc uruchamianie istniejącej w świecie siły, możliwe było za pomocą trzech sposobów: manipulowania będącą w dyspozycji „siłą" w’ sposób czysto mechaniczny (sprzęt zboża sierpem), manipułow^Tania nią za pomocą magicznych reguł i gestów (owo tarzanie się po ściernisku jako zabieg magiczny) i wreszcie przez kontakt z upersonifikow^raną, przybierającą postać bóstw^Ta, siłą za pomocą wspomnianej modli twy.

Zatrzymaliśmy się dłużej nad dziedziną, którą można by nazwać „ontologią ludową”. Właściwe jednak pytanie, na które w tym miejscu chcielibyśmy odpowiedzieć, dotyczy nie obrazu świata zewnętrznego w lej kulturze, ale miejsca człowieka w tym świecie. Krótko mówiąc, chcielibyśmy wiedzieć, jak rozwiązywane były w obrębie kultury ludowej problemy, które stawia współczesna filozofia człowieka i częściowo inne dziedziny współczesnej kultury: literatura, film, sztuka w' ogóle. Zgodnie z tym, o czym mówiłem już wyżej, możemy przyjąć ewentualność, iż problemy te nie były w analizow^Tanej kulturze ani stawiane, ani nawet uświadamiane, co nie oznacza, byśmy dzisiaj nie mogli ich dostrzegać czy też badać warunków, dzięki którym nie były one dla członków tych społeczności „problemami” lub były nimi w stopniu niewspółmiernie mniejszym.

Częściową odpowiedź na to pytanie daje przytoczony wyżej opis ludowego myślenia i ludow^rcj ontologii. Jeśli przyjąć założenie rozwijane przede wszystkim przez

Fromma ⁵², iż filozofia człowieka i rodzące ją niepokoje mają swe źródło w procesie autonomizacji człowieka, zrywania łączących go pierwotnie związków z naturą, to nie ulega wątpliwości, iż w kulturze ludowej związki te były bez porównania trwalsze aniżeli w kulturach przemysłowych. Łącznikiem między człowiekiem a światem zewnętrznym był ów panpsychizm. Świat był światem bardzo „ludzkim”, bowiem wszechobecną cechą był najbardziej ludzki czynnik psychiczny. Ziemia, niebo, gwiazdy, księżyc, słońce, ogień, woda, drzewa, ptaki, zwierzęta mogły być przyjaźnie lub wrogo nastawione do człowieka. Przyjaźń ich nietrudno było sobie zaskarbić, należało jedynie przestrzegać ustalonych w stosunku do nich reguł postępowania. Nawet Bóg i diabeł nie byli w tym świecie niczym szczególnym. Bóg nie był ani wszechmocny, ani sprawiedliwy, ani nieomylny. Do jego obowiązków należało przede wszystkim rządzenie pogodą, a poza tym gniewał się, gdy ludzie nie przestrzegali ustalonych obrzędów, obyczajów i porządku.

Przeciwmie diabeł. Temu z kolei największą rozkosz sprawiało łamanie ustalonych praw i reguł społecznych; poza tym był to stwór naw-et sympatyczny, pełen dowcipu, fantazji, często też dopomagał ludziom biednym i pokrzywdzonym. Człowiek najczęściej umiał go przechytrzyć i wykorzystać do własnych celów, nie był to w każdym razie ów symbol potępienia i upodlenia, jakim widział go Kościół. / czort sumienie maje — głosi popularne przysłowie białoruskie ^M.

Jednym z przejawów owego związku człowieka ze światem pozaludzkim była moralna ocena tego świata.

^M E. Fromm: Szkice s psychologii reilgti. Op. cii., Por. również L. Kołakowski: „Zakresowe i funkcjonalne rozumienie filozofii" w: Kultura i fetysze. Op. cli.

^a Tłum.: i diabeł ma sumienie. M. Fedorowski: Lud białoruski t. I. Op. CU.. 8. U, », 2S0 1 ln.

« - Światopogląd Jednostki