ScanImage264

24 Społeczeństwo jednowymiarowe

jak ludzie, którzy są przedmiotem skutecznego i produktywnego panowania, mogą sami stworzyć warunki wolności ¹.

i Im bardziej racjonalne, produktywne, techniczne i totalne staje się represywne administrowanie społeczeństwem, tym trudniejsze do wyobrażenia stają się środki i sposoby, którymi administrowane jednostki mogą przerwać swe zniewolenie i osiągnąć wyzwolenie. Z pewnością narzucenie Rozumu całemu społeczeństwu jest paradoksalną i skandaliczną ideą — chociaż można kwestionować sprawiedliwość społeczeństwa, które ośmiesza tę ideę, przekształcając zarazem swą zbiorowość w przedmioty totalnego administrowania. ^Wszelkie wyzwolenie zależy od świadomości zniewolenia, a wyłonienie się tej świadomości jest zawsze krępowane dominacją potrzeb i ich zaspokojeń, które w dużej mierze stały się własnymi potrzebami i zaspokojeniami jednostki.; Ten proces zastępuje zawsze jeden system warunków wstępnych innymi; celem optymalnym jest zastąpienie fałszywych potrzeb przez potrzeby prawdziwo, odrzucenie zaspokajania re-presywnego.

Wyróżniającą cechą rozwiniętego społeczeństwa przc-

I myślowego jest skuteczne zdławienie tych potrzeb,-które wymagają wyzwolenia — rów/nież wyzwolenia od tego, co jest tolerowane, nagradzane i wygodne — przy jednoczesnym wspieraniu i rozgrzeszaniu destruktywnej władzy oraz represywnej funkcji społeczeństwu obfitości. Stąd społeczne regulacje powodują wytwarzanie nieodpartej potrzeby produkowania i konsumowania rzeczy zbędnych; potrzeby ogłupiającej pracy tam, gdzie nie jest już ona ¹ rzeczywistą koniecznością; potrzeby różnych form odpo-

czynku, które uśmierzają i przedłużają to ogłupienie; potrzeby podtrzymywania takich złudnych swobód, ^jak wolna konkurencja przy regulowanych cenach, w⁷olna prasa, która cenzuruje samą siebie,, wolny wybór pomiędzy znakami firmowymi i gadżetami.    ___/'

Pod władzą represywnej całości wolność może zostać przetworzona w potężny instrument panowania. Zakres wyboru dostępny jednostce nie jest czynnikiem decydującym w określaniu stopnia ludzkiej wolności, lecz jest nim to, co może być wybrane i co jest wybrane przez jednostkę. Kryterium wolnego wyboru nie może być nigdy kryterium absolutnym,) ani nie jest ono całkowicie-względne. Wolny wybór panów nie znosi panów i niewolników. Wolny wybór spośród szerokiej różnorodności dóbr i usług nie oznacza wolności, jeżeli te dobra i usługi podtrzymują społeczną kontrolę nad życiem w znoju i strachu — to znaczy, gdy utwierdzają alienację. A .'Spontaniczne odtwarzanie przez jednostkę z góry narzuconych potrzeb nie ustanawia autonomii; świadczy tylko o skuteczności kontroli.;

Obstawanie przy twierdzeniu o głębi i skuteczności takich kontroli naraża nas na zarzut, iż w dużym stopniu przeceniamy indoktrynującą moc „mediów” i że ludzie sami mogliby odczuwać i zaspokajać potrzeby, które teraz są___im narzucane. Zarzut ten nie trafia w sedno sprawy. Warunkowanie nie rozpoczyna się wraz z masową produkcją radia i telewizji oraz ze scentralizowaniem ich kontroli. Łudzić wkraczają w tę fazę jako już trwale uwarunkowani odbiorcy; ^istotna różnica polega na złagodzeniu kontrastu (lub konfliktu) między danym a możliwym, między potrzebami zaspokojonymi a niezaspokojonymi. Stąd tak zwane wyrównywanie różnic

1

Patrz s. 64.