ScanImage267

30 Społeczeństwo jednowymiarowe

ologia znajduje sic dzisiaj w procesie wytwarzania samej siebie¹. Stwierdzenie to w prowokującej formie odsłania polityczne aspekty panującej racjonalności technologicznej. Aparat produkcyjny oraz dobra i usługi przezeń wytwarzane „sprzedają”, czy też narzucają, system społeczny jako całość. Środki masowego transportu i komu

'4r

nikacji, wyposażenie mieszkań, żywność i ubranie, niepowstrzymany zalew produkcji przemysłu rozrywkowego i informacyjnego niosą ze sobą wyznaczone postawy i zwyczaje, określone intelektualne i emocjonalne reakcje, które więcej lub mniej przyjemnie wiążą konsumentów z producentami, a przez nich z całością. Wyroby indoktrynują, manipulują; wspierają fałszywą świadomość, która nie zauważa własnego fałszu.; W miarę, jak te dobroczynne produkty stają się dostępne coraz większej ilości jednostek w coraz większej liczbie klas społecznych —/indoktrynacja, której są nośnikiem, przestaje być reklamą; staje się sposobem życiaąbjest to dobry sposób życia — znacznie lepszy niż przedtem — i jako dobry sposób życia przeciwstawia się on zmianie jakościowej. W ten sposób wylania

ryzm w badaniu pojęć; ich znaczenie ograniczone jest do przedstawienia poszczególnych czynności i zachowa-; nia. Operacjonalny punkt widzenia dobrze ilustruje P. W,. Bridgmana analiza pojęcia długości ²:

Dokładnie wiemy, co rozumiemy przez długość, jeżeli potrafimy powiedzieć,, czym jest długość dowolnego i każdego przedmiotu, a fizyk nie wymaga niczego więcej. Aby znaleźć długość przedmiotu, musimy przeprowadzić-pewne czynności fizyczne. Pojęcie długości jest zatem wyznaczone wówczas,, gdy czynności, poprzez które mierzy się długość, są wyznaczone, to znaczy,, pojęcie długości nie pociąga za sobą nic więcej, tylko zbiór czynności, poprzez które długość jest określana. Ogólnie: przez jakiekolwiek pojęcie nie rozumiemy nic więcej niż zbiór czynności; pojęcie jest synonimiczne z odpo-. wiednim zbiorem czynności.

Bridgman dostrzegał rozlegle implikacje takiego sposobu myślenia dla ogółu społeczeństwa ³ :

Przyjęcie operacyjnego punktu widzenia pociąga za sobą znacznie większe-niż zwykłe ograniczenie sensu, w jakim rozumiemy „pojęcie”, oznaczą daleko sięgającą zmianę we wszystkich naszych nawykach myślowych, w tym, że nie będziemy już pozwalać sobie na używanie, jako narzędzi' naszego myślenia, pojęć, dla których nie potrafimy podać adekwatnego, wyjaśnienia w terminach czynności.

Przepowiednia Bridgmana spełniła się. Nowy sposób, myślenia jest obecnie dominującą tendencją w filozofii, psychologii, socjologii i innych dziedzinach. Wiele z najbardziej kłopotliwych pojęć jest „eliminowanych” przez wykazanie, że nie można podać żapnego adekwatnego wy-.

się wzór jednowymiarowej myśli i zachowania, w którym idee, aspiracje i cele przekraczające przez swą treść oficjalne uniwersum dyskursu i działania są albo odrzucane, albo redukowane do pojęć tego uniwersum. Są one definiowane na nowo poprzez racjonalność danego systemu i jego ilościowego przedłużania.

Tc tendencję można powiązać z rozwojem metody naukowej : operacjonizmu — w fizyce, behawioryzmu — w naukach społecznych. Cechą wspólną jest całkowity empi-

Theodor W. Adorno. Pńsmen. Kulturkritik md Gesellschaft (Frankfurt, Suhrkamp, 1955), s. 24, 25.

P. W. Bridgman, The Logic oj' Modern Physics (New York, Macmillan, 1928), s. 5. Operacjonizm był odtąd udoskonalany i modyfikowany. Sam Bridgman rozciągnął pojęcie „czynność” tak, że obejmuje ono „papierko-wo-ołówkowe” czynności teoretyka (w: Philip J. Frank, The Yalidation of Scientific Theories, Boston Beacon Press, 1954, rozdz. II). Główny impuls.; pozostaje taki sam: jest „pożądane”, aby te papierkowo-ołówkowe czyn-_ ności „były ostatecznie zdolne do kontaktu, chociaż być może nie bczpoś-. redniego, z czynnościami instrumentalnymi”.

P. W. Bridgman, The Logic of Modern Physics, wyd. cyt., s. 31.