St Eile Postmodernizm,przedlużenie czy opozycja wobec modernizmu1

310 STANISŁAW EILE

kolwiek nowatorskich tendencji pomiędzy powieścią wiktoriańską a analizowanymi eksperymentami Robbe-Griileta, Cortazara, Nabokova czy Borgesa. Ermarth apodyktycznie oddziela „starą" powieść od „nowej”:

Język narracji postmodernistycznej cechuje paralelizm, trwała itera-tywność modelu, grupowanie i przegrupowanie części składowych; jest to język odrębny od tradycyjnego kreślenia postaci i rozwijania akcji, traktowanych zbyt często za wyróżniki literatury^{1 2 3 4 5}.

Uderzający i symptomatyczny jest tu fakt, że badaczka amerykańska zdaje się wtłaczać w swój wzorzec tradycyjnej powieści zarówno Dickensa czy Flauberta, jak Joyce’a i Kafkę. Ten pierwszy, równie jak inni znani przedstawiciele dojrzałego modernizmu, nie jest nawet wspomniany w jej książce.

Apodyktyczna tendencja do przewartościowania wszystkiego od podstaw ma swoje szersze podstawy we współczesnych teoriach języka. Koncepcja Derridy, że język jest tylko „grą”, pozbawioną funkcji poznawczej i nie podlegającą kryteriom prawdy i fałszu, choćby nawet w relatywistycznym ujęciu modernistów, stanowi bodziec do interpretacji, które tylko „uznają zasady gry⁶ i usiłują sięgnąć poza człowieka i humanizm³. Elizabeth Ermarth nawiązuje poprzez Derridę do Levi-Strausa i jego znanego odróżnienia bricoleura od uczonego⁴, aby zaaprobować relatywistyczny sceptycyzm tego pierwszego wobec „totalizujących"⁴ interpretacji „uczonego”, który „redukuje grę i wyciąga wnioski”⁴. Odwołuje się tu także do opinii Kristevy, że badanie zawartości poznawczej języka literackiego ogranicza i zaciemnia rolę funkcji poetyckiej, która decyduje o jego swoistej odrębności⁶. Ostatecznie, Ermarth stara się przystosować postmodernizm do feministycznego buntu przeciwko „patriarchal-nemu światu” porządku i logiki, co w pełni wyjaśnia jej całkowitą opozycję wobec przeszłości. Skrajny ahistoryzm, z kolei, idzie śladami Foucaulta, który w L 'archeo-logy du sa\ oir usytuował dyskurs w oderwanej bezczasowości, poza prawami rozwoju. Pewność siebie, sygnalizowana takimi zwrotami jak: „nie możemy już dłużej mniemać”, „musimy to przyjąć” itp., nie idzie w parze z wyznawaną tezą, typową dla poststrukturalizmu, że nie ma już żadnych posyłek, są tylko posłańcy.

Ambitna próba zaprezentowania postmodernizmu we współczesnych teoriach społeczno-filozoficznych i estetycznych oraz w architekturze i powieści, podjęta przez Lindę Hutchcon, to inny przykład apodyktycznych stwierdzeń i postulatów, sprzecznych z głoszoną otwarcie wrogością wobec wszelkich „totalizujących” sformułowań^{7 8}. Jej książka, oparta na koncepcji postmodernizmu w architekturze, daje wyraz ideałowi anty hierarchicznego pluralizmu, postulowanego przez autorkę, ale nie osiągniętego w praktyce badawczej. Pod względem teoretycznym Hutcheon kompiluje różne i nieraz sprzeczne tendencje współczesnej filozofii, teorii kultury i języka. Aforyzm Hilary Lawsona, że .jeśli jesteśmy pewni czegokolwiek, to jest tym brak wszelkiej pewności”⁵ stanowi w szerokim znaczeniu tlo jej poglądów. Istniejącą od lat na Zachodzie sytuację ujął socjolog kultury, Norman K. Denzin, w sposób następujący:

Nie mogąc już dłużej niczego z góry zakładać, me wierząc nigdy fikcjom uchodzącym za prawdy, każdy z nas ugina się pod ciężarem tej chwili i pielęgnuje w swej uniwersalnej wyjątkowości prawdziwą lub nieprawdziwą odmianę postmodernistycznej osobowości, szczerej tub nieszczerej wobec siebie⁹.

Punktem wyjścia było tu zapewne głośne przekonanie Lyotarda o zmierzchu „wielkich narracji, sformułowane w La condition postmoderne (1979) Dalsze źródła obejmują, między innymi, rewizjonistyczne wobec de Saussure’a ujęcie znaku językowego w teoriach Benveniste’a, archeologię Foucaulta, dekonstrukcję Derridy i simulacra Baudrillarda. W podobnym kierunku zmierza psychoanaliza Lacana, oparta na przekonaniu, iż „podświadomość działa jak język zdominowany przez element »znaczący« bez »znaczonego«, jak ciemne plamy na stronie pozbawione jakiegokolwiek punktu odniesienia”¹⁰. Podważanie tradycyjnego pojęcia prawdy w humanistyce współczesnej wypływa zatem z założenia, że zarówno nasze przeżycia wewnętrzne, jak świat otaczający zamknięte są w obrębie języka i stąd język nigdy nie stanie się środkiem neutralnej obserwacji¹¹. Wittgensteinowska teoria „gier językowych” {Philosophical Investiga(ions, 1953), sformułowana na nowo przez Lyotarda w La condition postmoderne, postuluje zasadę, iż różne rodzaje wypowiedzi można ująć w reguły, równie jak w przypadku gry w szachy^{12 13}. W konsekwencji sens i prawda stają się wewnętrznymi funkcjami językowymi, całkowicie zależnymi od kontekstu:

Z punktu widzenia realisty oznacza to brak prawdy. Z punktu widzenia postmodemisty implikuje to możliwość wielu różnorodnych wypowiedzi. (...). Postniodemista odrzuca ogólną koncepcję prawdy, popartej pełną asercją¹⁰

• E. D. Ermarth, Sequel..., op. cit., s. 86.

J. Der r i da, Writing and Difference (L 'eoilurc et la difference, 1967), przeł. Alan Bass, London 1978, s. 292.

Zob.: C. Levi-Straus,Myślnieoswojona, przeł. A. Zajączkowski, Warszawa 1969, s. 36-55; J. Derrida, Writing, op. cit, s. 285.

Ang. totalising, jeden z najbardziej popularnych terminów używanych przez anglosaskich krytyków postmodernistycznych.

⁵E. Ermarth, Sequel..., op. cit., s. 151.

Tamże, s. 152, odsyłacz dotyczy amerykańskiej antologii rozpraw Kristevy pt. Desire in Language, New York 1980, s. 132.

^I L. Hutc heon, A Poetics of Postmodemism, New York 1988.

Dismantling Truth, Reality in the Post-Modem World, wyd. H. Lawson i L. Appignanesi, New York 1989, s. XI.

N. K. Denzin, Imagcs ofPostmodem Society. Social Theory and Contemporary Cinema, London 1991, s. 156.

R. Harland, Superstrucluralism, London 1987, s. 36.

¹¹ Por.: H. Lawson, (w.) Disnianilin Truth..., op. cit., s. XEX-XX.

^l!J.F. Lyotard, The Postmodent Condition. A Report on fjiowledge, trans. G. Bennington and B. Massumi, Manchester 1984, s. 10.

H. Tom U n s on: After truth: Post-Modemism and theRhetońc of Science, (w )Dismantling Truth..., op. cit., s. 51.