St Eile Postmodernizm,przedlużenie czy opozycja wobec modernizmu3

3L4 STANISŁAW EILE

mniejszości nie chcą, niż czego właściwie chcą), to niemniej powstają nowe reguły,-nawet dogmaty, W ten sposób poststrukturaiizm ewoluuje ostatecznie w kierunku pratvd absolutnych¹⁸.

Książka uczennicy Lindy Hutcheon, Alison Lee, na temat brytyjskiej powieści postmodernistycznej, zasługuje na wzmiankę tylko dlatego, że stanowi jaskrawo uproszczoną, lecz symptomatyczną próbę uzyskania „antytotaiizującej” kwadratury koła^{1 2 3}. Jej główną zasadą jest wielce uproszczona opozycja binarna między realizmem a postmodernizmem, przy czym genealogia tego ostatniego jest śledzona wstecz do twórczości Cervantesa i Sterne’a. Co gorsza, autorka nie stara się wcale o zachowanie bezstronności badawczej, ale z pasją atakuje realizm i jego rzekome podstawy w „liberalnym humanizmie”. Ten ostatni jest tu oskarżony o hołdowanie zdrowemu rozsądkowi, który wypacza poglądy na węzłowe zagadnienia naszych czasów i wywiera fatalny wpływ na badania akademickie. Jeśli na\vet pominiemy prymitywny model powieści realistycznej, której pełny upadek został tu gołosłownie zapowiedziany, trudno odgadnąć, co autorka uważa właściwie za dominantę intelektualną postmodernizmu. O ile przypisywanie powieści postmodernistycznej zainteresowań autotematycznych nie budzi najmniejszych wątpliwości, to założenia ideowe tego kierunku są ukazane w sposób rażąco niekonsekwentny. W ujęciu Lee, postmodernizm równie obala obiektywizm jak dydaktyzm realizmu, jest relatywistyczny w wymowie, lecz równocześnie posiada motywację polityczną. W takim stanie rzeczy nie dziwi fakt, że nawet dwudziestoczterogodzinna prognoza pogody w telewizji amerykańskiej została uznana za niebezpieczną „manipulację ideową”, która zwracając się do wszystkich obywateli zaciera zróżnicowania społeczne i rasowe³⁹.

Doktrynerstwo i jednostronność wartościowania cechuje także znacznie poważniejszą pracę na temat antyrealizmu w powieści postmodernistycznej, World-Games Christophera Nasha⁴. W związku z tym, że autor szczęśliwie uniknął wątpliwego upolityczniania wywodów, nie wpadł w tę samą pułapkę co Hutcheon i Lee. Niemniej jednak mimo zapewnień, że proponowany schemat jest tylko jednym z wielu możliwych modeli, sam Nash sta! się ofiarą arbitralnych uogólnień, charakterystycznych dla wielu teoretyków postmodernizmu⁵². Podstawowe założenie, iż modernizm byl ostatnią próbą ratowania za pomocą różnych innowacji metody realistycznej⁵³, odbija się dodatnio na tle nieuzasadnionej, lecz popularnej tendencji do zbyt globalnego przeciwstawiania twórczości XIX i XX wieku. Wszelako obecność Kafki w tak przedstawionym realistycznym kontekście, obok Joyce’a i Prousta, jest dziw-mm nieporozumieniem. Co więcej, cale przeciwstawienie realizmu i modernizmu współczesnemu antyreaiizmowi ma charakter arbitralny. Realizm pojawia się w postaci homogenicznego wzorca, opartego głównie na Flaubertowskiej impassibi-lite i tak zwanej narracji przeźroczystej, lekko zmodyfikowanej zdobyczami modernistów. Antyrealizm, z kolei, wtłacza pod jedną etykietkę o dwu obliczach („neokos-micznym” i „antykosmicznym") tradycyjną fantastykę i science fiction (Tolkien, Ursuia Le Gutn) wraz z najrozmaitszymi kierunkami awangardowymi, jak realizm magiczny, metafikcja, fantazja postmodernistyczna, surfikeja i noveau roman. Całkowite ignorowanie prac krytycznych, które nie wychodzą od Barthesa i jego szkoły, prowadzi do zamknięcia prozy współczesnej w obrębie homogenicznego modelu, który ma niewiele wspólnego z ewolucją i różnorodnością powieści.

O Teorie, przyznające postmodernizmowi charakter przełomowy i definitywnie od-cinające ten dyskurs od przeszłości, znajdują przeciwstawienie w pracach badaczy, którzy umieszczają go w obrębie szeroko rozumianego modernizmu. Troskę, czy wkroczyliśmy w nową, postindustrialną epokę i czy jesteśmy świadkami upadku znaczenia cywilizacyjnego Europy, a nawet Zachodu^{5 6}, lepiej pozostawić socjologom, ograniczając się tu jedynie do spraw literackich. Próby osadzenia sztuki postmodernistycznej w obrębie modernizmu podjęli się zarówno krytycy prawicowi (Daniel Bell³³), jak lewicowi (Fredric Jameson). Słowa tego ostatniego zasługują bezsprzecznie na uwagę:

Czy rzeczywiście potrzebujemy pojęcia postmodernizmu? (...) Muszę tu ograniczyć się do sugestii, Ze radykalne przełomy międzyokresowe zazwyczaj nie pociągają za sobą całkowitych zmian substancji, ale raczej restrukturalizację istniejących składników; cechy dawniej podrzędne stają się dominujące, cechy dominujące stają się podrzędne. W tym znaczeniu wszystko to, co zostało tutaj opisane (jako postmodernizm), można odnaleźć w okresach wcześniejszych, a przede wszystkim w obrębie właściwego modernizmu⁷.

Dawid Harvey, przytoczywszy tabelę porównawczą modernizmu z postmodernizmem w opracowaniu Ihaba Hassana⁸, dochodzi ostatecznie do wniosku, że w stosunkach między obu prądami przeważa kontynuacja⁹. Postmodernizm, jak sądzi, nawiązuje do pierwszej części słynnej formuły' Baudelaire’a, że „współczesność jest przemijająca, ulotna, przypadkowa”, lecz pomija jej ciąg dalszy, domagający się od

^2S R. Ha r land, SupersmicruraUsm, op. cit., s. 164-185.

A. Lee, Realism and Power. Postmodem British Fiction, London 1990.

⁵⁰ Tainżc, s. 130.

Ch. Nash, World-Games. The Tradition of Anti-Realist Revolt, London 1987. Inna praca na ten temat: M. Alesander, Fligltts front Realism Themes and Strategies in Postmodertiist British and American Fiction, London 1990.

¹² Sam Nash me używa terminu postmodernizm, ale jego koncepcja antyrealizmu równie odnosi się do powieści opozycyjnej wobec dziewiętnastowiecznego, jak modernistycznego realizmu.

³³ Ch. Nash, World-Games..., op. cit., s. 36.

Zob.: B. Smart,Kiodenuty, PosmiodeniityandthePrezent,(w:)Theortesofblodemity..., op, cit., s. 14-30,

³³ D. Bell, The CulturalContradictions of Capiralism, London 1976

F. Jameson, Postmodernizm and ConsumerSociety, (yr.) Postmodem Culture, op, cit., s. 123.

³¹ I. Hassan, The Culture of Postmodemism. „Theory, Culture & Society”, London 1985, nr 2 (3), s. 123-124.

D. Harvey, The Condition o/Postmodemity, Oxford 1989.