St Eile Postmodernizm,przedlużenie czy opozycja wobec modernizmu2

312 STANISŁAW EILE

W dziedzinie krytyki literackiej Stanley Fish odrzuca proste przeciwstawienie faktów i fikcji literackiej, literackości i nieliterackości, ponieważ - jego zdaniem -wszystko zależy od procesu komunikacji, regulowanego prawami dyskursu. W konsekwencji język nigdy nie stanom równoważnika rzeczywistości pozaliterackiej, gdyż „nie znamy świata, tylko różne wypowiedzi o świecie”¹. Według katastroficznej wizji Baudrillarda nasz świat został „pochłonięty przez hiper-rzeczywistość kodu i symulacji” i stąd „nie potrafimy obecnie wyodrębnić procesów realnych i udowodnić co rzeczywiście istnieje”². Skrajną konsekwencją tych teorii jest przekonanie, że ostatnia wojna w Zatoce Perskiej egzystowała jedynie jako produkt masowych środków przekazu.

Zgodnie z wyraźnymi tendencjami humanistyki współczesnej, wspomnianą książkę Lindy Hutcheon cechuje skłonność do tworzenia takiego obrazu postmodernizmu, który wbrew zapewnieniom autorki zdecydowanie wyodrębnia ten kierunek w stosunku do przeszłości, nadając mu charakter przełomu kulturalnego. Przekonanie Hilary- Putmana o zgonie realizmu, „teorii, która istniała przeszło dwa tysiące lat”³, zbiega się z poglądami Hutcheon jakoby postmodernizm radykalnie podważył „dobrze znane wyznaczniki prozy zarówno realistycznej, jak modernistycznej”⁴. W nawiązaniu do Charlesa Russella przyznaje ona nowemu kierunkowi skłonność do konstrukcji i dekonstrukcji podstaw „burżuazyjnego liberalizmu”, co ma prowadzić do pluralizmu dyskursów i ich prowizorycznego charakteru^{5 6 7}. Z drugiej strony wszelako, przedstawiona koncepcja postmodernizmu ma definitywnie polityczny charakter i podkreślana „odśrodkowość” (ex-centricity) promuje w istocie zwrot w kierunku kultur różnych mniejszości, od grup etnicznych z Trzeciego Świata i feminizmu po środowiska homoseksualne⁷⁰. Zważając, że godny skądinąd pochwały pluralizm kulturalny w praktyce stal się na uniwersytetach amerykańskich terrorem tzw „poprawności politycznej” (Połitical Correctness), takie postawy wyglądają w najlepszym wypadku na nieosiągalną utopię. Ich najwidoczniejszym rezultatem w praktyce życiowej staje się niwelacja standardów artystycznych i bezkompromisowy atak na klasykę oraz utrwalone kanony kultury Zachodu.

Wysiłek Lindy Hutcheon, aby zradykalizować postmodernizm kosztem modernizmu, stoi w sprzeczności z wyznawanym przez autorkę relatywizmem poznawczym postrakturalizmu i nie przynosi przekonywających rezultatów. Jej opinia, że negacja funkcji poznawczej języka przez Rolanda Barthesa bv!a w swej istocie modernistyczna⁷¹, nie znajduje potwierdzenia w dominującym nurcie tego prądu, a zwłaszcza w dorobku prozy angielskiej i amerykańskiej. Dziwnie też brzmi na tle głoszonego przez autorkę sceptycyzmu. Dlatego zaskakujące przekonanie, jakoby postmodernizm przywrócił literaturze funkcję poznawczą, brzmi fałszywie i, co gorsza, znajduje się w jaskrawej sprzeczności z programowymi enuncjacjami ostatnich dziesięcioleci. Wskazuje jednak nie tylko na oczywiste w tej książce pomieszanie pojęć, ale też na znamienną kontrowersyjność w rozumieniu postmodernizmu, która czyni zrozumiałym ataki na ten kierunek z prawa i z lewa⁸. Scott Lash jest bliższy najbardziej eksponowanej filozofii tego kierunku, kiedy twierdzi, że podczas gdy modernizm sproblematyzował sposób przedstawiania rzeczywistości, postmodernizm sproblematyzował samo istnienie rzeczywistości⁹. Hutcheon, w swej tendencji upolitycznienia postmodernizmu, idzie jednak dalej. Jak inni poststrukturaliści wskazuje na podobieństwa fikcji literackiej i historii, argumentując, że ta ostatnia jest również dostępna jedynie w- formie różnych tekstów. „Historia - jak czytamy - staje się tekstem, konstrukcją dyskursywną, która stanowi źródło powieści w równym stopniu jak inne teksty literackie”⁹. Ten pogląd, który zazwyczaj służy poststruktura-listycznym zwolennikom autonomii języka i niereferencyjności literatury, jest użyty przez Hutcheon jaKo dowód ideologicznych źródeł wszelkich dyskursów, czyli różnorodnych sposobów mówienia o rzeczywistości, gdzie semantykę determinuje określony kontekst społeczny^{10 11}. Lekcja Foucaulta, że Jednostka stanowi bez wątpienia fikcyjny atom »ideologicznego« obrazu społeczeństwu”, stworzonego przez „moc” i „dyscyplinę”¹² była zapewne główną inspiracją, ale poglądy zachodnich marksistów odgrywały również zasadniczą rolę. Nie darmo Terry Eagleton i Fredric Jameson należą do najczęściej cytowanych w tej książce.

Sposób, z jakim Hutcheon posługuje się pojęciem dyskursu, jest symptomatyczny dla nowej lewicy, skupiającej swoje zainteresowania na interesach różnych mniejszości i kokietującej marksizm¹³. Dlatego głównym przedmiotem ataku jest tutaj „liberalny humanizm”, z jego szacunkiem dla wartości uniwersalnych, sensu, porządku i tożsamości człowieka. Modernistyczny obiektywizm jest również żle widziany," choć z drugiej strony zaangażowanie ideowe podoba się tylko w przypadku, gdy służy „słusznej sprawie", to znaczy gdy zgodnie z zasadami „poprawności politycznej” zwalcza „dominującą narrację” (master narrative). Richard Harland przenikliwie dostrzegł, że poststrukturalistyczna negacja otworzyła bramy dla anarchicznej proliferacji form wykraczających poza intencje zaangażowanych. Chociaż krytycyzm przeważa nad propozycjami konstruktywnymi (Foucault wie lepiej, czego

1

^l} S. Fish, Is There a Text in This Class? The Authority of lnterpretive Commimities, Cambridge (Mass.) 1980, s. 231-245.

2

¹⁴    Cytowane za angielskim wyborem pism: J. Baudrillard, Selecied Wntmgs. wyd. M Poster, Cambridge 1988, s. 120,179

3

   Cyt zaTomlinsonem,.4/mr truth..., op. cit., s. 52.

4

   L. Hutcheon,,4 Poetics... , op. cii., s 45.

5

¹⁵    Tamże, s. 13, 65.

6

⁷⁰    Tamże, s. 62. Podobne opinie wyrażali m in. K. Frampton, D. Crimp i C. Owens; zob.: Postmodern Cultw-e, wyd. Hal Foster, London 1985, s. 16-30,43-82.

7

⁷¹    I,. Hutcheon,/! Poetics... , op cii., s. 144.

8

   Najgłośniejszym przeciwnikiem posunodeniizmu z tej strony jest zapewne .1 Habermas

9

   S. Lash, Postmodemism as Humanizm? Urban Space and Social Theory, (w:) Tiieories of Modemity and Postmodermty, wyd. B.S. Turner, London 1990, s. 73.

10

   Tamże, s. 157,184,194.

11

²⁴ M. Foucault, Discipline and Punish (Sun/eiller et punir, 1975), pr2el. A. Sheridan, London 1979, s. 194.

12

   L. Hutcheon, .4 Poetics..., op. cit., s. 142.

13

Pod tym ostatnim względem znamienna jest książka D. Macdonell Theories of Discourse (Oxford 1986), której patronuje zapewne L. Althusser, ale która zatraca niekiedy tendencją nazywaną kiedyś w Polsce „wulgarnym socjologizmem”.