St Eile Postmodernizm,przedlużenie czy opozycja wobec modernizmu5

3 LS STANISŁAW EILE

'J W poszukiwaniu socjologicznego opisu postmodernizmu Mikę Featherstone do--szedł do wniosku, że w obrębie postmodernistycznego dyskursu nie istnieją żadne możliwości uogólniania spostrzeżeń:

Dla tych, którzy traktują na serio implikacje postmodernizmu jako modelu teoretycznego lub sposobu analizy kultury, me istnieje możliwość komentarza socjologicznego, gdyż takowy nie mógłby uniknąć totalizacji, systematyzacji i legitymizacji za pośrednictwem niedoskonałych wielkich narracji czasów współczesnych: nauki, humanistyki, marksizmu, feminizmu itd. Zmuszeni jesteśmy zrezygnować z syntezy socjologicznej na rzecz gry w dekonstrukcję i uprzywilejowanie podejścia estetycznego⁵¹.

Pomimo logiczności powyższego wywodu, krytycy postmodernistyczni przejawiają wyjątkową wprost skłonność do wielkich uogólnień, opartych na binarnej opozycji uproszczonych modeli prądów kulturalnych lub umysłowych. W praktyce jednak bywają zmuszeni do konfrontacji czegoś bardziej złożonego niż jedna prosta tendencja, jakkolwiek nazwana, a mianowicie zróżnicowanego dyskursu rozwiniętego modernizmu, odrębnego w poszczególnych ośrodkach. Wpadają zatem ostatecznie w pułapkę, trafnie zidentyfikowaną przez Jamesona:

Chodzi o to, że będzie tyle różnolitych form postmodernizmu, ile było na scenie dojrzałych modemizmów, gdyż ten pierwszy stanowi co najmniej inicjalną reakcję przeciwko wzorcom tego ostatniego. Taki stan rzeczy nie ułatwia koherentnego opisu postmodernizmu, gdyż jedność tego nowego zjawiska, jeśli ją w ogóle posiada, nie ma oparcia w sobie samej lecz w owym modernizmie, który usiłuje przemieścić⁵⁵.

Uwaga Michaela Newmana, iż „dyskusje wokół postmodernizmu stają się pogmatwane, jeśli nie wiemy, której wersji modernizmu dotyczą⁵³, odnosi się również do powieści. Dzieli ona ten los z powodu różnorodności poetyk modernistycznych, odmiennych w krajach anglosaskich, Francji, Niemczech, Rosji czy Polsce. Co więcej, modernistyczne tendencje w prozie fabularnej mają swój odrębny charakter, który w mały m tylko stopniu zbiega się z ewolucją sztuk plastycznych, odzwierciedloną w kubizmie, futuryzmie, konstruktywizmie itp., a nawet poważnie odbiega od pojęcia nowatorstwa w poezji Dlatego biiższe określenie założeń postmodernizmu w powieści wymaga sporego wysiłku, tym bardziej, że ten termin jest stale używany swobodnie i niekonsekwentnie. Dla Barry Smarta amerykański postmodernizm opiera się na rzekomo modernistycznych teoriach myślicieli europejskich, takich jak Derrida, Barthes i Foucault⁵⁴. Jeśli przynależność wyżej wymienionych do moder-

⁵¹    M. Featherstone, In Pursuit of the Postmodem: an Iniroduction, „Theory, Culture & Society”, London 1988, t. 5, nr 2-3, s. 205.

⁵²    F. Jameson, Postmodernizm..., op. cit., s. 112.

⁵³    M. Newman, RevisingModernizm, RepresenlingPoslmodemtsm: Critical Discourses of the Visual Arts, (w:) Postmodernizm..., op. cit., s. 96.

⁵⁴    B. S m art,Modę mi ty, Postmodemity and the Presem, (w:) Theories ofModemity..., op cit., s. 22-23.

nizmu jest dyskusyjna, ich wpły w na kulturę USA i związane z tym przemieszczenie założeń nowoczesności nie pozostawia wątpliwości. Spostrzeżenia Peter Dewsa, że inwazja myśli francuskiej i niemieckiej przełamała wielowiekową tradycję filozoficzną w krajach sfery języka angielskiego, dotyczy węzłowego problemu tych kultur w okresie najnowszym⁵⁵.

Powieść modernistyczna w krajach anglosaskich nawiązała do Flaubertowskiej formuły realizmu, która do dzisiaj ma wielbicieli, nawet poza tym kręgiem⁵⁶. Wypływająca z tego źródła koncepcja „odejścia autora”⁵⁷ ukształtowała technikę punktów widzenia, strumienia świadomości i narracje behawiorystyczae. Podobne cele tylko okazyjnie rządziły prozą innych kręgów kulturowych, gdyż modernizm często się tam kształtował (min. w Polsce) w opozycji do realizmu i tzw. „przezroczystości” procesu opowiadania. We Francji „la restriction du champ de vision” miało oparcie w twórczości i wypowiedziach krytycznych Gide’a, Sartre’a i Camusa {Obcy), ale główna tendencja szła śladami anty realistyczny eh awersji symbolistów t ich postulatu prawd uniwersalnych, których swoistą kontynuacją było zainteresowanie dla ogólnoludzkich ideałów moralnych⁵⁸. Eksperymenty językowe (surrealizm) i me-tanarracyjne wiodły w kierunku odrębnym od tego, który można określić jako modernistyczna wersja realizmu.

Teorie strukturalistów podważyły założenia techniki punktów widzenia, co osiągnęło szczyt w całkowitej likwidacji podmiotowości, głoszonej przez Barthesa, który utrzymywał, że „pisanie staje się prawdziwym pisaniem tylko wtedy, gdy nie pozwala odpowiedzieć na pytanie »kto mówi?«”⁵⁵, W Foucaułtowskiej „archeologii wiedzy” podmiot wypowiedzi mieści się w obrębie „pozycji z góry określonej prawami odpowiedniego dyskursu, niezależnie od własnej aktywności umysłowej”⁵⁰. W rezultacie pojęcie „formacji dyskursywnej” zastępuje modernistyczną domenę wrażliwości indywidualnej, która w opinii Virginii Woolf ulega „niezliczonym bodźcom”, przetwarzanym w jednostkową wizję rzeczywistości, w „świetlistą aureolę, niemal przeźroczystą łuskę, otaczającą nas od początku świadomości do końca”⁵¹. Teoria Fou-caulta, że akt wypowiedzi wykracza poza umysłowość mówiącego i jest rządzony prawami od niego niezależnymi⁵², stanowi istotny wkład do formuły „śmierci autora”, znanej z głośnego eseju Barthesa La mort du l auteur (1968). W tym właśnie

⁵⁵ P. Dews, From Post-Scnictiirahsm lo Postmodemity: Habermas's Counter-Perspective, (w:) Postmodemisnt..., op. cit., s. 27-31.

⁵⁵ Przykładem jest tu książka o Flaubercie tak oryginalnego pisarza jak M. Vargas Llosa: La Orgia P erpetua (1975).

" Sformułowanie exitauthor pojawiło się w głośnej książce J.W. Beacha The Twentieth Century Novel (New Yoric 1932).

⁵⁸ Widoczne jest to na przykład w popularnych swego czasu pracach krytycznych Rene-Marill Alberesa na temat prozy XX w.

⁵⁵ J C u 11 e r, Structuralist Poetics, London 1975, s. 200.

⁴⁰ G. Gu111ng,MichelFoucault’sArcheolog}'ofScieutijicReason,Cambridge 1989,s.241.

⁵¹ Cyt. za: D. Daiches, The Novel and theModem fłWM(1960),Chicago 1965, s. 192; cytat pochodzi z eseju Woolf pt. Modem fiction, „The Common Reader”, 1923.

⁴² M. Foucault, The Archaeology of KnoMedge (L'archeology du serwir, 1969), trans. A.M. Sheridan Smith, London 1989, s. 192.