0114

102

Badanie skorupy ziemskiej.

dzało, musiało też oczywiście i powstawanie osobnych gór wulkanicznych podobną drogą tłomaczyć, a wyjaśnienie takie dali rzeczywiście Aleksander Humboldt i Leopold Buch. Widzieć w tern można istny moment tragiczny, że obaj ci wielcy uczniowie Wernera, którzy jako przeświadczeni i wierni stronnicy nauki ueptunistycznej Freiberg opuszczali, następnie w pierwszym rzędzie powołani byli do wywrócenia systemu swego nauczyciela i mistrza; że dokonać tego mogli, przypisać to należy głównie rozległym ich podróżom i zebranym przytem obfitym dostrzeżeniom i doświadczeniom. Badacz przyrody, a geolog przedewszystkiem, winien podróżować, by oczyma własnemi rozejrzał wielokształtność przyrody, rozliczność jej objawów', zgodność i sprzeczność jej działań w różnych strefach i w różnych warunkach, by wzrok swój zaostrzył i rozszerzył, a ztąd uniknął jednostronności, w^r którą najbystrzejszy nawet obserwator zbyt łatwo popada, gdy obraca się wyłącznie w zakresie szczupłego pola. Takiemu właśnie losowi uległ Werner, który wprawdzie rozległemi swemi ideami ziemię całą objąć się starał i wszystkie zjawiska sprowadził do wielkiej jedności, do wodnego początku skal, ale przytem oprzeć się mógł na bardzo drobnym obszarze obserwacyjnym, na saskich górach Kruszczowych mianowicie. Właściwe wierzchołki bazaltowe tej okolicy nasunęły mu domysł wodnego pochodzenia bazaltu, a pomimo zaprzeczenia Yoigta, o słuszności tego poglądu mocno byli też przekonani Humboldt i Buch, aż w biegu wielkich swych podróży wreszcie mylność jego dostrzegli. Jeżeli po gruntownem zbadaniu Wezuwjusza 1798 r. Leopold Buch nie przeniewierzył się jeszcze zupełnie nauce Wernera, to w idok strumieni lawy bazaltowej w' O we ruj i 1802 r. musiał go o błędności jej przekonać. Gdy następnie Aleksander Humboldt wymownemi słowy opisał utworzenie się nowego wulkanu meksykańskiego Jorullo (1759) przez podniesienie pionowe, a Buch sam jak najdokładniej zbadał wyspy Kanaryjskie, ogłosił słynną swą teorję kraterów podniesienia, której potem gorliwie bronił Elie de Beaumont i która długo w świecie geologicznym nieograniczenie panowała.

Rozpatrywanie stosunków geologicznych góry Rocea Mon lina we Włoszech dolnych, wysp Teneryfy i Palmy, Santorynu i innych stożkowych gór wulkanicznych, które są otoczone płaszczem warstw' pochylonych, nasunęło Bachowi domysł, że w przytoczonych punktach siła wulkaniczna szukała sobie ujścia, przyczem dokoła punktu wybuchu podnieść musiała skorupę ziemską. Czy zaś we wnętrzu tak utworzonego otworu obwałowanego stożek "wulkaniczny rzeczywiście się wzniósł, jak na Teneryflc, na Rocca Mon-fina i w nieprzeliczonych innych wulkanach, czy też do utworzenia się takiego stożka środkowego nie doszło i wystąpiła tylko rozległa powierzchnia środkowa („Caldera"), jak na wyspie Palmie, to dla wytłumaczenia zjawiska było obojętne. Ponieważ zaś masa poziomo rozłożona, gdy zostaje w' postać stożka wyniesiona, rozdzierać się musi w edług łinji rozbiegających się promienisto ze środkowego punktu w yniesienia, powstaw anie tedy wąwozów promienistych („Barrancos") wydawało się naturalnem następstwem objawów podniesienia, a jak poprzednio dla wielkich pasm górskich, tak też i dla roz-