Magazyn69801

594

LUDNOŚĆ

ności, podobnie jak nie wiemy, jaki odsetek w tych społeczeństwach stanowiły kobiety w okresie rozrodczym, tembardziej, że i okres rozrodczy niewątpliwie przypadał na inne granice wieku. Nic nie możemy powiedzieć o względnej liczebności obu płci wogóle i w zależności od wieku w szczególności.

3. Ludność ustabilizowana. Jak przy ludności zastojowej, zakładamy społeczeństwo zamknięte, o określonym, niezmiennym porządku wymierania; natomiast nie zakładamy niezmiennej liczby urodzeń, lecz niezmienną płodność kobiet, mierzoną dla każdego wieku osobno stosunkiem liczby urodzeń z kobiet tego wieku do liczby kobiet żyjących. Jeżeli te stosunki będą trwać nieograniczone długo, powstanie stan rzeczy, dla którego można udowodnić co następuje: i) struktura ludności według wieku będzie niezmienna; 2) stosunek liczby mężczyzn i liczby kobiet będzie niezmienny wobec niezmienności stosunku liczbowego urodzeń obu płci; 3) przyrost względny ludności na jednostkę czasu będzie niezmienny. Natomiast zmieniać się będzie oczywiście ogólna liczba ludności, o ile stopa przyrostu nie będzie równa zeru, co jest możliwe w tym przypadku, gdy płodność wystarcza tylko do zapełnienia luk, utworzonych przez zgony. Otrzymamy wówczas ludność zastojową, którą z tego punktu widzenia można uważać za szczególny przypadek ludności ustabilizowanej.

Najbardziej ogólną charakterystykę ludności ustabilizowanej otrzymamy, obliczając dla niej współczynnik rocznego przyrostu, zwany niekiedy współczynnikiem „prawdziwego", lub „istotnego" (true, albo intrinsic w terminologji angielskiej) przyrostu naturalnego. Można także obliczyć współczynniki urodzeń i współczynniki zgonów. Zamiast współczynnika przyrostu rocznego, oblicza się niekiedy współczynnik przyrostu w ciągu pokolenia, zwany także współczynnikiem reprodukcji netto. Pokolenie jest tu liczone w linji żeńskiej i wynosi, w znanych statystycznie warunkach umieralności i płodności, średnio około 30 lat, jednakże waha się w pewnych granicach wgórę i wdół od tej średniej. Wobec nieokreślonego trwania generacji, miara ta nie daje ścisłego określenia przyrostu. Jej częste zastosowanie tłumaczy się nieco większą łatwością obliczenia, aniżeli obliczenie przyrostu rocznego. Zresztą do celów praktycznych obliczenie przyrostu na pokolenie przeważnie wystarcza. — Znajomość współczynnika przyrostu na jednostkę czasu i porządku wymierania pozwala na ustalenie struktury ludności ustabilizowanej według wieku.

Pojęcie ludności ustabilizowanej jest jedną z nowszych zdobyczy teorji demografji. Do ustalenia pojęć przyczynił się głównie amerykański demograf i statystyk-matema-tyk A. J. Lotka, który ujął zależności pomiędzy wielkościami charakteryzującemi ludność ustabilizowaną we wzory matematyczne i wskazał sposoby względnie łatwego rozwiązania odnośnych równań całkowych. Do spopularyzowania zastosowania metody ludności ustabilizowania przy konkretnych badaniach demograficznych przyczynił się walnie statystyk niemiecki, pisujący obecnie po angielsku, Robert Kuczyński. Dokonał on m. in. obliczeń miar przyrostu w ludności ustabilizowanej dla bardzo wielkiej liczby konkretnych przypadków i zestawił w swych pracach niemal wszystko, co w tej mierze zostało dokonane. Pierwsze obliczenia tego, co obecnie nazywamy współczynnikiem reprodukcji netto, pochodzą od berlińskiego statystyka R. Bóckha i były przeprowadzone przed pół wiekiem zgórą, jednakże pionierskie prace Bóckha przebrzmiały niemal bez echa i uległy zapomnieniu.

Praktyczne znaczenie pojęcia ludności ustabilizowanej i miar na niem opartych polega na tern, że otrzymujemy możność zbadania, do jakich wyników doprowadziłoby stałe oddziaływanie istniejących w danym momencie warunków umieralności i płodności. Otrzymujemy więc charakterystykę całokształtu warunków demograficznych, w przeciwieństwie do metody ludności zastojowej, która charakteryzuje tylko oddziaływanie umieralności. Natomiast, podobnie jak ludność zastojowa, tak i ludność ustabilizowana jest fikcją, nie istniejącą w rzeczywistości.

Z punktu widzenia teoretycznego, pojęcie ludności ustabilizowanej pomaga do wyjaśnienia, jak zmiana stopy przyrostu oddziaływa na strukturę ludności, a tern samem na miary ruchu ludności. Najogólniej można stwierdzić co następuje: w stosunku do ludności zastojowej, ludność ustabilizowana rosnąca będzie ludnością młodszą,