Magazyn6S301

515

POLSKA

clerza i podkanclerzego, marszałka koronnego i nadwornego, podskarbiego koronnego i nadwornego i hetman., wielkiego i polnego (urząd hetmana polnego powstał dopiero w XVI wieku). Administracja prowincjonalna oparta została od początku wieku XIV na urzędzie starosty. Utrzymano tutaj w zasadzie urząd, który wprowadzili do Polski na przełomie wieku XIII i XIV czescy Przemyślidzi.

Dawne wiece urzędnicze nie wystarczały już w dobie obecnej. Poczęło tworzyć się nowe ciało doradcze wokół króla, t. zw. zjazd walny, z którego wyłonił się późniejszy senat. Decydujące dla powstania tego ciała były czasy Jagiełły. W skład senatu wchodzili arcybiskupi i biskupi rzymskokatoliccy, wojewodowie i kasztelanowie, oraz urzędnicy koronni i nadworni, z wyjątkiem podskarbiego nadwornego i obu hetmanów.

Przyznawanie społeczeństwu zwolnień od świadczeń na rzecz państwa powodowało, że państwo potrzebując środków pieniężnych musiało pytać się o zgodę poszczególnych stanów. Decydujący pod tym względem był przywilej koszycki wydany w 1374 przez Ludwika Węgierskiego, mocą którego ograniczono podatek płacony przez szlachtę do 2 groszy z łanu w stosunku rocznym. Analogiczny przywilej uzyskało duchowieństwo w 1381 — nie uzyskały go natomiast miasta, dzięki czemu nie weszły one w skład tworzącej się od końca wieku XIV reprezentacji stanowej. W ślad zatem stała się ona reprezentacją stanu szlacheckiego. Najpierw w postaci sejmików ziemskich, których pierwsze ślady spotykamy w latach 1382—4. Do rozwoju sejmików ziemskich walnie przyczyniły się statuty nieszawskie z 1454, które (zrazu w odniesieniu tylko do Wielkopolski i ziemi sieradzkiej) od zgody sejmików uzależniły zmianę podstawowych praw i urządzeń ziemskich i powołanie pospolitego ruszenia (na całą Polskę postanowienia te rozciągnięte zostały w 1496). Od połowy wieku XV chwytamy jako środkowe ogniwo rozwojowe t. zw. sejm prowincjonalny, który zbierał się dla północnej Polski w Kole, dla południowej zaś w Korczynie. Stąd wysyłano wysłańców, którzy mieli uwiadomić króla o decyzjach zapadłych na sejmikach, względnie sejmach prowincjonalnych. W 1493 po raz pierwszy nie powzięto decyzji ostatecznej na sejmikach ziemskich, lecz upełnomocniona przedstawicieli sejmików do powzięcia takiej decyzji przed królem. Z tą też chwilą mówimy o powstaniu izby poselskiej. Jej ostateczne prawne zorganizowanie nastąpiło w ustawie nihil novi z 1505, która uzależniła dojście do skutku wszelkich ustaw od wspólnej zgody króla, senatu i izby poselskiej.

Skarbowość w omawianym okresie rozwijała się pod decydującym wpływem immunitetu. Naogół ocalał w toku ruchu immunitetowego podatek gruntowy, czyli t. zw. poradlne, które nabrało nowego znaczenia gospodarczego w związku z postępującym rozwojem gospodarki zbożowej, w miejsce pierwotnego nasilenia gospodarki hodowlanej. Odpowiednikiem poradlnego był w miastach szos. Ruch immunitetowy wpłynął destrukcyjnie na system monopoli i ceł książęcych. Odnowienie państwa w XIV wieku wpłynęło na przeobrażenie stosunków men-nicznych.

Ustrój wojskowy oparty został w XIV wieku przez Kazimierza Wielkiego o posiadanie ziemi. W związku też z tem pociągnięto do służby wojskowej nietylko rycerstwo posiadające ziemię, lecz także inne elementy społeczeństwa. Rycerstwo od drugiej połowy wieku XIV zostało definitywnie zwolnione od bezpłatnej służby wojskowej poza granicami państwa. Organizacja wojenna Polski oparta była zarówno na chorągwiach tery tor jalnych, jak też i na chorągwiach rodowych. Naogół system wojenny Polski, oparty na pospolitem ruszeniu, wytrzymał próbę w bitwie pod Grunwaldem w 1410, zawiódł jednak zupełnie u progu wojny 13-letniej. Od tej chwili trzeba się też liczyć z kryzysem tradycyjnego wojskowego ustroju Polski.

Ustrój sądowy pozostawał we wzmiankowanym okresie pod wpływem przeobrażenia się społeczeństwa w społeczeństwo etanowe. Powstały osobne sądy duchowne mające sądzić duchownych. W niektórych wypadkach były one kompetentne i w stosunku do osób świeckich: gdy chodziło o sprawy wiary (t. zw. causae spirituales), względnie sprawy związane z wiarą (causae spiritualibus annexae). Powstały osobne sądy stanowe w miastach i wsiach, lokowanych na prawie niemifckiem. Z historją tych sądów łączy się dążenie Kazimierza Wielkiego do utworzenia w Krakowie sądu, który miał sądzić wójtów i sołtysów królewskich i prywat-

34

Encyklopedja nauk politycznych.