Magazyn6S501

517

POLSKA

monjalnym. Skup sołectw, uskuteczniany w wieku XVI, a w znacznej części dyktowany chęcią pozbycia się przez pana konkurenta gospodarczego, jakim począł stawać się sołtys, tę warstwę izolacyjną ostatecznie usunął, a pan patrymonjalny zaciążył bezpośrednio nad wsią. W związku z tem wydatnie we wzmiankowanym okresie narasta poddaństwo osobiste, t. j. ograniczenie swobody ruchu chłopa; wyjąwszy grunt t. zw. zakupny, co jednak nie było zjawiskiem licz-nem, chłop mógł być w każdej chwili usunięty przez pana z gruntu; chłop był też całkowicie pod władzą sądową pana wsi. Dla nasilenia poddaństwa sądowego decydujące były wyroki Zygmunta I (pierwszy z 1518), w których orzekał, że nie będzie się wdawał w spory pomiędzy panem i włościanami. — W związku z narastaniem gospodarstwa folwarcznego charakterystyczna dla epoki jest też zamiana świadczeń chłopskich uiszczanych z tytułu poddaństwa gruntowego na posługi osobiste, czyli t. zw. pańszczyznę.

Charakterystyczny bardzo dla epoki, w której zaznacza się upadek samorządu miejskiego i narastanie poddaństwa włościan jest też znaczny rozrost samorządu żydowskiego. Żydzi w Polsce przemogli ograniczenia prawne, które w końcu wieku XV poczęły pojawiać się w poszczególnych miastach polskich, a dotyczyły swobody handlu. W XVI wieku pojawiły się osobne sejmy żydowskie (t. zw. waady), które zbierały się przeważnie w Lublinie. Wojny z połowy wieku XVII, które zaciążyły poważnie nad sytuacją gospodarczą miast i wsi polskich odbiły się też silnie na sytuacji ekonomicznej Żydów w Polsce.

Systematyczny upadek władzy królewskiej w Polsce we wzmiankowanym okresie nie mógł wpłynąć na usprawnienie dotychczasowych urzędów, t. zw. koronnych i nadwornych, które utrzymały swój średniowieczny charakter. Starostowie, którzy w XIV wieku stali się wyrainem bracchium regale, na przestrzeni wieku XVI poczęli przeobrażać się w urzędników ziemskich. Powtórzył się ten sam proces, który na przełomie wieku XII i XIII dotyczył dawnych urzędów książęcych.

W tych warunkach szczególną rolę musiały odgrywać w Polsce urządzenia parlamentarne. Bynajmniej jednak nie sam sejm, t. j. senat i izba poselska. Sejm sparaliżowany został przez niszczące skutki zasady liberum veto, oddziałującej zgubnie, od końca wieku XVI zwłaszcza. W izbie poselskiej obowiązywała zasada jednomyślności, biorąca swój początek z faktu, że poszczególni posłowie byli przedstawicielami tylko tej ziemi, która ich wysłała; jeżeli zatem jakaś ustawa obowiązywać miała w calem państwie, wszystkie ziemie na nią zgodzić się musiały. W czasach Zygmunta Augusta — w drugiej połowie jego rządów zwłaszcza — poczęła w praktyce ucierać się zasada głosowania większością; następnie jednak odżyła ponownie zasada jednomyślności. Zgubna była ona w połączeniu z zasadą instrukcji, która, zdawało się, zanikła w końcu wieku XV, ustępując miejsca swobodzie decyzji posła wysłanego przez sejmik ziemski. Z końcem wieku XVI instrukcja ożyła niestety zpowrotem. W tych warunkach osiągnięcie jednomyślności mogło stać się niemożliwe. W końcu wieku XVI spotykamy się z rozchodzeniem się sejmów, które nie powzięły żadnej uchwały; w 1652 po raz pierwszy jeden poseł nie dopuścił do prolongaty takiego sejmu; zerwanie sejmu po raz pierwszy w toku kadencji miało miejsce w 1668; w 1688 po raz pierwszy zerwano sejm jeszcze przed wyborem marszałka: był to punkt szczytowy t. zw. libertim veto. Liberum veto nie obowiązywało w czasie konfederacji; dlatego też sejmy obradujące w czasie konfederacji decydowały większością głosów; w drugiej połowie wieku XVIII chwycono się tego środka, by uchronić sejmy przed liberum veto: zawiązywano mianowicie sejmy pod laską konfederacji.

Gdy sejmy były unieruchomione, tem większe znaczenie posiadały sejmiki. To też okres czasu od końca wieku XVI aż do 1717, kiedy ograniczono kompetencję sejmików ziemskich, określa się mianem t. zw. rządów sejmikowych. W machinie państwowej pol skiej — jeśli takiego porównania użyć wolno — nieruchomo stały wielkie koła, jak król i sejm, kręciły się natomiast małe kółka w postaci sejmików ziemskich; sejmiki decydują o podatkach, tworzą osobne skarby wojewódzkie dysponujące pieniędzmi, które pozostają po wpłaceniu skarbowi państwa należnej mu sumy. Ale często sejmiki tej sumy nie oddają do skarbu, lecz wydatkują ją przez osobnych wojewódzkich szafarzy. Osobni wojewódzcy poborcy te pieniądze ściągają. Konstytucja z 1717 „rządy sej-

34'