page0219

209

godna pożałowania; i jej może zawdzięczamy ów rodzaj lekceważenia, jaki obserwatorowie i ekspe-rymentatorowie żywią dla metafizyki. Lekceważenie często niesłuszne, bo nie wszystko jest fałszywe, nie wszystko jest hypotetyczne w metafizyce; są wywody, analizy, krytyki, szczególniej krytyki, które choć natury metafizycznej wydają mi się równie ścisłe, równie pewne, jak którakolwiek obserwacya lub doświadczenie. Błąd jest w tern, że w wykładzie miesza się bez rozróżniania rzeczy pewne z prawdopodobnemi, i prawdopodobne z możliwemi.

Za ten błąd metody metafizycy nie zupełnie są odpowiedzialni. Sądziłbym raczej, że jest on naturalnym skutkiem nadużywania spekulacyi. Głównie przez uprawianie nauk opartych na obserwa-cyi pojmujemy ścisłe znaczenie dowodu; bo możemy każdej chwili skontrolować go, przez sprawdzenie doświadczalne. Kiedy pracuje się zdała od faktów, poczucie dowodu słabnie; traci się to uczucie lęku i odpowiedzialności, jakiego doświadcza każdy obserwator, gdy widzi jedno ze swych twierdzeń obalone przez stanowczą obserwacyę przeciwną. Nabywa się nieznośnej dumy, którą kon-stantuję u Kanta, i jest się pociągniętym przez zapał konstrukcyjny.

Mówię to na zasadzie własnego doświadczenia; niejednokrotnie zdybałem w sobie tego złego ducha budowania systemów; chciałem kilka faktów obserwowanych zgrupować w jeden pogląd i spostrzegałem wtedy, że zmniejszałem i obniżałem

Dusza i ciało.    14

http://rcin.org.pl