page0278

070

Senat

koniecznie wojewodzińskiego lub kasztelańskiego krzesła, ale sami przez się byli senatorami^ jedni tylko hetmanowie pozostali według dawnego porządku poza senatem i dla tego brali krzesła pospolicie najwyższe. Podskarbi nadworny jeden tylko nie zasiadał w senacie, pozostał i nadal w stanie rycerskim. Ministrowie byli podwójni: koronni i litewscy, równa zupełnie ich liczba, więc tutaj pomieszanie było najłatwiejsze, marszałek wielki, hetman wielki, kanclerz, podkanclerzy, podskarbi wielki, marszałek nadworny, hetman polny, zawsze jeden koronny a drugi litewski. Ministrowie zajęli w senacie miejsce niższe od wojewodów, a wyższe od kasztelanów wojewódzkich; jako piastu— nowie władzy, bezpośrednio zależący od króla, byli poniekąd narzędziem, zajmowali poślednie stanowisko i nie byli tern, czem prawdziwi reprezentanci ziem województw, wojewodowie. Każdy wojewoda chętnieby zamienił swoje krzesło na pieczęć albo laskę, o buławę nawet walki staczano, ale obyczaj narodowy kładł zawsze niżej reprezentantów władzy. Była to owa teoryja parlamentarna, która ministrów stawia pod kontrollą sejmową, która nad niemi prawo sądu daje. Ministrowie rzeczywiście rachowali się sejmowi, ale w naszej cy-wilizacyi zajmowali krzesła w senacie, których w parlamentach zagranicznych nie mieli. Podług tego skład senatu Rzeczypospolitej w pierwszych dniach pounijowych był następny. Biskupów zasiadało 15, wojewodów 35, ministrów 14, kasztelanów wojewódzkich 31, kasztelanów drążkowych 47: razem wszystkich senatprów było 140. Odchodziło z tej liczby zawsze dwóch, trzech na hetmanów, którzy razem byli wojewodami. Normalną liczbo możemy przyjąć osób 140. — Od roku 1569, przeciąg lat dwochset przeszło, zaszły pewne zmiany w tym składzie senatu. Senat rosnął. W gronie biskupów przybył za Stefana Batorego biskup wendeński, później zwany inflanckim; po nim za Zygmunta III biskup smoleński. Chmielnicki narzucał do senatu biskupów nie-unickich, lecz to nie mogło udać się pysznemu w^ratażce, ani wiek pobożny ni e był potemu, ani też Rzeczpospolita przyjmować nie chciała rozkazów'. Za to otwierano wrota biskupom unii. Pierwszy arcybiskup metropolita kijowski starał się o senatcrstwo. Rozwinęliśmy to obszerniej (ob. Ennjklopedjja po-wszecona tom XXII, str. 539). Lecz dopiero w r. 1790 wszedł do senatu i zasiadł ostatnie miejsce, torując drogę innym biskupom unii. Rzeczpospolita upadła, lecz była sprawca na tej drodze, że weszłoby za nim biskupów unii 8, a metropolita zarazem z najniższego miejsca mógłby się w^zniesć wyżej do grona arcybiskupów. Przybyło wjęc w ciągu dwóch wieków^r tylko trzech senatorów duchownych wielkiej radzie Rzeczypospolitej. W gronie wojewodów za Zygmunta III stanął podział odzyskanych Inflant na trzy województwa: wen-deńskie, parnawskie i dorpackie; przybyło więc do senatu trzech wojewodów i trzech kasztelanów. Lecz po pokoju oliwskim r. 1660 Rzeczpospolita straciła stanowczo Inflanty i został się z nich tylko mały kawałek ziemi przy Dynabur-gu. Zniesiono więc trzv województwa i kasztelanije, a na to miejsce postanowiono jedno województwo i kasztelanije inflancką. Zniesienie to jedynym było wypadkiem w Rzeczypospolitej, która nie tak iatwo rozstawała sic ze swo-jemi prawami i utrzymywała ciągle w senacie krzesła odpadłych, straconych ziem Ginęły województwa gnieźnieńskie, gostyńskie i t. d. z przypadku, podupadły, zapomniały się, zatraciły poprostu; to było zdarzenie trafu, nieszczęść krajowych, ale Rzeczpospolita sama krzeseł swoich nie znosiła nigdy, chyba ten raz jeden w Inflantach. Władysław IV odebrawszy ziemie zadnieprskie, ustanowił województwo i kasztelanije czeruiechow^rską. A lubo ziemie te prze-