page0753

Rzymskie podziemia — Rzymskie prawo    745

Dzieło to rozebrał i chlubnie ocenił L. Vitet w dzienniku Journal des Samnts (1866 r.).    L. R.

Rzymskie prawo, zajmuje niezmiernie ważne stanowisko w historyi prawa, tudzież w nauce prawoznawstwa, co wypływa ze znaczenia jakie miał Rzym dla całego świata, tudzież ze swojej wartości wewnętrznej. Prawo rzymskie wywarło wielki wpływ na prawodawstwo różnych narodów i dziś g'o jeszcze zachowuje w niektórych, a składa się ze szczątków i ułamków, jakie nauka nowożytna oblekła nowemi formami; wszelako istota znacznej liczby tych nowych form jest prawem rzymskiem zmodyfikowanem i zastosowanem do zmian zaprowadzonych w obyczajach przez cywilizacyje. Te zasady są nawet podstawą większej części instytucyj prawnych now'ego utworu, a duch jego nietylko przeżył w tern co wzięto z niego lub podług niego, lecz ożywia i napełnia cały pomysł naukowy prawodawstwa nowoczesnego. Niezaprzeczony ten wpływ prawa rzymskiego, daje się rozpoznać w swoich przyczynach i skutkach, podług jego rozwoju historycznego; wpływ ten nie miał w sobie nie konwencyjnego i sztucznego, lecz doświadczenie i tradycyja zapuściły głęboko korzenie na gruncie rzeczywistości. Początki prawodawstwa rzymskiego, równie jak całej eywilizacyi rzymskiej, mają wiele podobieństwa, już bezpośredniego, już pośredniego, z Grecyją. Wszelako, te obce wpływy wcześnie zniknęły w szczególnej energii pierwiastku rzymskiego, który sam sobie przepisał prawidła, surowe i ciasne wprawdzie, ale stałe i niezmienne. Położenie głowy rodziny czyli ojca familii, prawa patrycyjuszów i płebejuszów, były główne zasady, które ustalić chciały prawa rzeczypospolitej. Krótkie i srogie axyjo-mata prawa uznane były za konieczne do utrzymania porządku publicznego. Tej potrzebie zaradziły zasadnicze prawa rzymskie, prawo Dwónastu Tablic i postanowienia zgromadzeń narodowych, plebiscyta. Senat rzadko się wdawał w prawodawstwo, za pośrednictw em senatus consulta. Przeciwnie, właściwa prawo prywatne powstało z edy/flów pretorów, to jest prawideł ponawiających się corocznie, ale zachowujących pewną jedność i przykładających się do postępu samegoż prawa, prawideł tych trzymali się w swoich wyrokach główni sędziowie. W edyktach i w wynikającem z tego jus honorarium, znajdował się nietylko potężny środek do uprawy prawodawstwa, właściwie tak nazwanego i łagodzenia jego surowości, ale także do przygotowania reformy. Po przekształceniu się rzeczypospolitej w imperium i pod pierwszemi imperatorami, nastały największe postępy prawodawstwa, powiększej części dotyczące prawa kryminalnega, karnego, oraz procedury sądowej (Jeges Corneliae, Juliae it. d.). Zkąd wynikły, pod panowaniem cesarskiem, konstytucyje i reskrypta cesarzów, które w końcu pochłonęły wszystkie formy prawodawstwa. Ale naukowa kultura prawa, zwłaszcza prawa cywilnego, stała się przedmiotem najobfitszych prac ze strony znakomitych prawoznawco w, dzieła ich były z czasem zatwierdzone i ułożone w porządek, w skutku postanowień późniejszych imperatorów. Ten ostatni stopień rozwoju prawa rzymskiego stanowi najszacowniejszą i wszechstronną “podstawę zbioru praw, za czasów Justynijana, nazwanego Cor-pus juris cicilis. Charakter prawa rzymskiego w tym kodexie. objaśnia się historycznem jego pochodzeniem i dalszym rozwojem. Praw'0 to nadzwyczajnie jest słabe pod względem prawa publicznego; najlepiej, najporządniej i najzupełniej opracowane prawo prywatne, ale i ztąd wyłączyć należy nieszlachetne poięcie stosunków dzieci do ojca, żony do męża, wyłożone zupełnie nie w duchu chrześcijańskim. W prawie kryminalnem jest srogie aż do okrucieństwa, rozwinięte bezwątpienia na gruntownej podstawie, ale skażone pod wielu