scandjvutmp8201

123

śnie schyliła się ona do upadku, jak zestarzałe, uschłe drzewo, co juz uie może rodzić owoców. W rzeczy saiuej, pironizm podkopał do gruntu całą budowę ludzkiego rozumu: neo-platoniści ze szkoły Porfira Plotynusa, Jamblika, obłąkali się w pewnym rodzaju illu-minizmu; elektycy, niby wybierając z każdej sekty dogmatycznej, co było najlepsze, zbijali je potćm i jednę po drugiej niszczyH: w krotce powstało takie zamięszauie rozpraw, tak niepodobna było dojść prawdy, iż każdy starał się tylko o to, aby się mógł popisać swym dowcipem i aby łudzącemi argumentami udało mu się zmusić do milczenia swego przeciwnika. Do tego wreszcie doprowadzono rzeczy stanu, iż lepiej było nic nie wiedzićć, aniżeli tak źle używać rozumu.

A zresztą, narody nie zatrzymują się w ciągłym stanie pomyślności i cywilizacji; wznoszą się, postępują, przez podboje, a wzburzenia, nieprzewidziane i nieuchronne wypadki, zwracają je do ciemnoty. Najwytrwalsze, co do swych instytucyj państwa, utrzymujące się, pomimo najazdy, jak naprzykład Chiny, dla swego istnienia poświęciły się na wieczną niedoskonałość nauk i sztuk, jeżeli to praw da że też nauki i sztuki tylko przez wielkie wstrząśnie* nia umysłów, osięgają najwyższy stopień blasku i kwitnącego stanu. Jednostajność dawnych zwyczajów dozwalająca ludom długo starzeć się w dzieciństwie, koniecznie sprzeciwia się udoskonaleniu, po którem może jak po dojrzałości owocu, nastąpiłaby śmierć, lub moralne, samowolne zepsucie.

Nie od samego tylko rolnictwa zależy postęp cywilizacji, jak to rozumiał pewien podróżujący mędrzec (I); wpływa także na nią handel (2), dostatek użytecznych metalów, władza praw, zwyczajów stanowiących narodowy charakter. Po zaspokojeniu potrzeb naturalnych, niezbędnych, odzywają się w^r sercu ludz-kićm potrzeby sztuczne, owe nieustanne bodźce wszelkich prac ród nasz udoskonalających (3). Im pracowitszy jest i bardzićj towarzyski naród jaki, tern bywa ludniejszy, gdyż oprócz zaspo-

(1)    Piotr Poivrt, Toyugt d’un jthUot. Yuerdun. 1767 in 12 p. 15.

(2)    Smith, lnquiry to the tcealłh of nutious, Lontl., 1776 in 4. 2 vol.

(3)    Yolney, Foyag. uux Etats-lnii, p. 427.