klszesz485

ROZDZIAŁ 1565

Oj za horamy vod a dunajamy, | Oj tam kozaćeńko kona napuyaje („Oj za górami woda [sc. stoi albo płynie] dunajami, ! Oj tam kozaczeńko konia poi“). Według byliny wielkoruskiej o bohaterze Dunaju Ivanovicu „od“ tego junaka „pociekła duna j-rzeka do miasta do Kijowa", a więc tu dunaj utożsamia się jak gdyby z Dnieprem. Jednym słowem w literaturze ustnej Słowian głośno jest o dunaj ach wszelkiego rodzaju, co tym bardziej uderza, że tak wielkie rzeki jak Dniepr albo na przykład Dniestr są napomykane stosunkowo bardzo rzadko; jeden to z dowodów, iż owe ludowe dunaje nie wywodzą się ocf Dunaju zakarpackiego (przytoczyć jeszcze warto zapożyczony przez Litwinów od Słowian apelatyw dunójus 'głębina na jeziorze, jezioro’). Formalnie wyraz dunaj przypomina polską i ruską nazwę Bugaj i polski Goraj. Jak obok Goraju istnieje sł. góra, a obok Bugaju — wkrus. buga (s. 1563, odn. 8), tak obok dunaj u mogła istnieć *d u n a (porówn. tu nazwy rzeczne: Dunia na Śląsku^{1 2} i Dunka w Podnieprzu [dwukrotnie]; cf. jeszcze Dunajec tamże, oraz apelatyw łotew. dunavas 'małe, nie zamarzające rzeczki, źródła etc.'). Etymologia wyrazu zdaje się być jasna; znamy mianowicie wcale rozpowszechniony rdzeń ideur. dhau- 'poruszać się szybko (o wodzie, wietrze itd.), płynąć, ciec’ (cf. m. i. st.-ind. dhavate 'płynie, biegnie’, dhautih 'źródło, strumień’; tu zalicza się zwykle i nme. Tau 'rosa’, z tym też łączyłaby się nazwa Dvina (§ 963); od tego to rdzenia przy pomocy sufiksu - no- byłby utworzony nasz wyraz. — Gorzej jest z tłumaczeniem w i sły. Jako apelatyw spotykamy ją u ludu małopolskiego; w Kieleckiem na przykład znaczy ona tyle co 'wylew wód na wiosnę’; gdzie indziej zaś i częściej — 'rzeka w ogóle’. Nie wiadomo jednak, czy te apelatywy nie powtarzają tylko nazwy największej naszej rzeki, o której dzięki flisactwu lud nasz wie daleko i szeroko. Jako zaś nazwę rzeczną można by słowo Wisła tłumaczyć bardzo rozmaicie. Pomijając jednego z nowszych autorów, co je wyprowadza dość mozolnie (W isła^=*Vistla^= *Ueidtla) z ideur. rdzenia sueid-, którego znaczenie ustala w sposób niemal poetycko pomysłowy, ale zupełnie nie przekonywujący na 'woda, wilgoć’, (a w nazwach miejscowych — 'jezioro, bagno, staw, łąka itd., itd.’), choć istotny sens owego rdzenia wolno jest ująć tylko jako 'pocić się (przenośnie i rzadko: wydzielać sok, krwawić-)’^{3 4}, — inne tłumaczenia dają się streścić w paru zdaniach. Więc, powiedzmy naprzód, można wziąć pod uwagę identycznie z poprzednim brzmiący rdzeń (s)ueid- 'lśnić, błyszczeć, jaśnieć, bieleć⁵ (porówn. choćby — co do znaczenia — nazwy rzeczne w Podnieprzu: Sveta, Sveća, Svetka, Svetica, Svetlica; Blistun; może i Jasno vka etc.). Inaczej wypadłoby objaśnienie wyrazu Wisła jeżeli uwzględnilibyśmy bałto-słowiański pień tkwiący na przykład w wyrazach: slow. yichin 'wir powietrzny’, lit. v i e su! a s, lot, veisuóls 'to samo’, a rozszerzony z rdzenia ideur. nei- 'wić, wić się’^{5 6}; w tym wypadku imię królowej naszych wód odpowiadałoby semantycznie Wilii i oznaczałoby 'rzekę o wijącym się biegu’ (cf. s. 1570). Jeszcze inaczej można ująć nazwę Wisły, powołując się na wcale pospolity w językach indoeuropejskich rdzeń veis- 'płynąć, rozlewać się’. Krótko mówiąc, objaśniając tę nomenklaturę, znajdujemy się w prawdziwym, jakby powiedział Rozwadowski, embarras de richesse. Do obu ostatnich rdzeni, względnie pni, mogą należeć też takie nazwy rzek jak Yechra, Yicha, Vichovka, Vichrovka, Vi§a, Yiśńa, Yeśka, Viśka, Yesenka vel Viśenka; innymi słowy możemy je tłumaczyć bądź jako nazwy dla rzek 'wijących się’, bądź też '(płynących) rozlew-wnych’ (nie wykluczone, że jedne miały pierwsze, a inne drugie znaczenie).

Rzecz oczywista, iż częste powtarzanie się u wschodniej części Słowian zachodnich i u■ zachodniej wschodnich nazw w rodzaju Wisła, Dunaj, Bug, San upoważnia do wyprowadzenia wniosku o takich czy innych bliższych związkach między dawnymi osadnikami Polski i zachodniej Rusi. Najzrozumialej przedstawi nam się to wszystko w świetle hipotezy przedstawionej w §§ 569 i 952⁷ (ob. też 965). Przeciw przypuszczeniom Rozwadowskiego, że gniazdo omawianych nazw przesunęło się ze wschodu na zachód, a nie w kierunku od

1

J. Mycielski, Pierwotne słowiańskie nazwiska miejscowości na Szlązku Pruskim, r. 1900, s. 13.

2

⁸ Cf. tu m. i. krwawy pot.

3

Rzecz jasna, że skoro pocąc się człowiek czy zwierzę stają się wilgotni lub-

4

nawet mokrzy, rdzeń s^eid- może też niekiedy znaczyć mn. w. tyle co "wilgotność⁸. Ale na podstawie dostępnych nam źródeł nie podobna jest stwierdzić, by to napotykane czasem rozumienie było pierwotne i pospolite; wprost przeciwnie! —Jes

5

robienia przy tym z treści bardzo konkretnych, ściśle określonych — mniej albo więcej oderwanych, płynnych, rozlewnych, uznawanych przez nich za pierwotne

6

pospolite w całej indoeuropejszczyźnie Źródła poświadczają, dajmy na to, ogromnie rozpowszechnione w różnych językach ścisłe znaczenie 'pocić się, pot’, a obok tęgo z jednego wyłącznie języka podają nie tylko 'pocić się⁵, lecz i 'wydzielać sok’, z innego — nie tylko 'pocić się⁵, lecz jeszcze i 'wilgotnieć⁵, a nawet 'krwawić⁵. To wystarcza do stwierdzenia, że dany rdzeń określał niegdyś w ogóle 'wodę⁵ i 'wilgoć⁵, i że można go w tym rozumieniu używać do tłumaczenia nazw rzecznych nawet na obszarach nie zajętych przez oba języki wymienione ostatnio! Na podobnych drogach całe mnóstwo najprzeróżniejszych indoeuropejskich rdzeni dawałoby się zastosować do wyjaśniania wodnych nomenklatur.

¹    Tu może należeć ni. i. i poi. gwar. wiśny 'giętki⁵ (cf. poi. witka, wić 'giętka gałązka⁵, łużye. wiła 'wierzba koszykarska⁵ itd. do ideur. uei- 'wić⁵).

7

   Przy czym nie bierzemy pod uwagę przenoszenia gotowych nazw rzecznych, lecz tylko przenoszenie apelatywów wzgł. słów, -od których wspomniane nazwy tworzono.

8

błędem wielu językoznawców-teoretyków, że wbrew wyraźnym wskazaniom etnologii