klszesz074

ROZDZIAŁ 14. PLASTYKA 813

podobne albo nawet tylko zbliżone. Można też jeszcze rozróżnić rozmaite rodzaje rytmu z całkiem innego punktu widzenia¹; w praktyce będą tu miały dla nas znaczenie: rytm rzędowy (jednowymiarowy) z dwiema jego odmianami: linijną (cf. np. naszyjnik z powtarzających się co do wielkości, kształtu i barwy pereł) i pasową (np. szlak wypełniony powtarzającym się w równych odległościach płaskim motywem), oraz rytm dwuwymiarowy² (cf. np. szachownicę używaną przy grze w szachy albo wzorzystą tkaninę, jak na fig. 153).

Nieco mniej dwuznacznie używa się u nas wyrazu symetria, jakkolwiek i on bynamniej nie jest wolny od niejasności. My tu przez symetrię rozumieć będziemy jedynie symetrię bilateralną, tj. taką, przy której dana figura daje się rozciąć na dwie jednakowe, ale odwrócone w stosunku do siebie połowy. Symetria bywa podobnie jak rytm doskonała i niedoskonała. Poza tym — znów ze względów praktycznych - wyróżnimy jeszcze symetrię pionową i poziomą. Pierwsza zachodzi wtedy, kiedy linia cięcia, o jakim , wyżej, przejść musi przez figurę w kierunku pionowym; druga — gdy w poziomym.

Wiedząc co jest rytm oraz symetria, wiemy tym samym, co znaczy układ rytmiczny oraz układ symetryczny¹. Pozostaje nam jeszcze objaśnić trzeci układ, mający obok tamtych dwu niezmierne znaczenie w ludowej sztuce, a mianowicie ośrodkowy. Stanowi on idealną syntezę obu układów poprzednich' i polega na grupowaniu odpowiadających sobie części figury po przeciwnych stronach punktu centralnego. 1 ten układ również może być doskonały lub niedoskonały. Pierwszy zachodzi wtedy, jeśli przez figurę można przeprowadzić we wszystkich kierunkach dowolną ilość cięć, dzielących ją na symetryczne połowy, drugi, gdy ilość takich cięć jest ograniczona. Sztuka ludowa zna układy ośrodkowe pła-

¹ Mianowicie przez wzgląd na sposób, w jaki powtarzające się kształty i barwy rozmieszczone są w przestrzeni.

⁴ Określenia: d w u wy m i aro wy, j ed nowy m i a r o wy, stosują się oczywiście do samego rytmu, nie zaś do przedmiotów zdobionych; naszyjnik może posiadać rytm linijny, choć jest obiektem o trzech wymiarach, podobnież szlak namalowany na ścianie może posiadać rytm pasowy (jednowymiarowy), choć jako część ściany posiada dwa wymiary. Terminy jedno- i dwuwymiarowy są w zastosowaniu do rytmu tym trafniejsze, że rytm daje się mierzyć. — Teoretycznie można sobie łatwo wyobrazić i rytm trójwymiarowy np. powtarzanie się gwiazd wypełniających przestrzeń w jednakowych odległościach Jasne, źe i taki rytm mógłby być skomplikowany przez różną barwę i różną wielkość gwiazd, powtarzające się regularnie w takich lub innych oddaleniach. Zresztą rytm trójwymiarowy spotyka się niekiedy i w praktyce <ob. § 673).

^s Pewien szczegółowy, bardzo swoisty wypadek symetrii pionowej, związany zresztą ściśle z tematem, a nie z formą, i polegający na zestawieniu dwu pt&ków, zwierząt lub ludzi głowami ku sobie (fig. 119 u góry), nazywać będziemy układem heraldycznym.