klszesz080

819

ROZDZIAŁ 14. PLASTYKA

Na ogół biorąc symetria oraz układ ośrodkowy mają w sztuce ludowej Słowian, wyjąwszy może Bułgarów, bez porównania większe znaczenie niż rytm.

642. Tajemnicą estetycznego czaru układów lytmicznycb, syme-trycznych i ośrodkowych jest regularne powtarzanie się barw i kształtów. Z innych cech dzieł sztuki, które nie zasadzają się na powtarzaniu, ale mimo to mają w naszych oczach estetyczną wartość i znajdują, czy też zdają się znajdować swój wyraz m. i. w plastyce ludowej, należy jeszcze wymienić kontrast, proporcję i akcent artystyczny czyli emfazę. Co do kontrastu, to liczne (na ogół jednak może nie nazbyt liczne) wytwory sztuki ludowej wyglądają tak, jak gdyby ich twórcy zdawali sobie sprawę z jego estetycznej wartości, względnie jakby tę wartość odczuwali i stosowali go w nich świadomie. Ale te szczegóły są zbyt mało jeszcze zbadane i nie bardzo wiemy, czy to, co my uważamy za kontrastowanie, nie jest dla ludu prostym wynikiem zaoszczędzania sobie pracy^{1 2} lub też li tylko poszczególnym wypadkiem urozmaicenia zdobionej powierzchni, nie mającym jakiegoś wybitniejszego znaczenia. Również niewiele da się na razie powiedzieć o odczuwaniu potrzeby proporcji, względnie o świadomym jej stosowaniu. Co prawda same przedmioty zdobione bardzo często wykazują pewne stale proporcje rozmiarów części, wyrażające się w prostych, łatwo uchwytnych stosunkach 1:1, 1:2, 1:4, 2:3, 3:4, itp., ale to nie należy do sztuki‘ w ścisłym znaczeniu słowa i zresztą w wielu wypadkach może być dyktowane przez względy praktyczne, czy też przez użytkowy charakter danego obiektu. Ciekawsze by tu były dla nas badania nad stosunkami wielkości poszczególnych części kompozycji, a m. i.— przy kompozycji ramowej — także wielkości pól ozdobionych do sąsiadujących z nimi ślepych itd. Niestety poszukiwania takie nie są mi dotychczas znane. O ile sam mogłem sprawdzić na niezbyt wielkiej ilości przedmiotów ozdobionych rzeźbą płaską, jakowaś szczególna regularność, co dawałaby się wyrazić w prostych stosunkach cyfrowych w rodzaju przytoczonych wyżej, zapewne nie będzie tu mogła być uznana za panującą; ale to jest tylko pierwsze moje wrażenie i może się okazać błędnym. Tym bardziej że z badań M. Gładysza wynika, iż wieśniacy widzą zwartość kształtu (proporcję części) w otaczających ich przedmiotach codziennego użytku i — co waż-

52*

1

dowo szie abo gwiozdkyin, abo kóllco, abo szierco, abo dolinkym" (od p. M. Gładysza).

2

Gdy np. nie całą powierzchnię danego przedmiotu ozdabia się ornamentem, lecz tylko pewne jej części. Tak znamy mnóstwo przęślic pokrytych w całości zdobieniem; jest jednak też dużo takich, co tylko częściowo zostały upiększone. Zdaje się, że w wielu wypadkach pierwsze uchodziłyby w oczach ludu za piękniejsze.