Przechwytywanie w trybie pełnoekranowym 03 025443

Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne - Andrzej Markowski - iLibrary Reader

u? a-a a a □ s³ qs

Limit wydruku: 0

A. UukWtU KutOmt /n&lń-ti' r.i»M /.ii„Aii<miVW.,iV. Wmw«‘j!(II5 ISBN 1MH I45łn «. O hy WN PWN Jrt>S

ioo%    O © £) &

Następna strona (Page Down) I

Pierwszy mechanizm można prześledzić na prz)'kładzic zmian łączliwości czasownika wyrządzać \ \ wyrządzić. Ma on dziś znaczenie ‘zrobić komuś coś złego, spowodować straty’. Jest to znaczenie zawężone w stosunku do dawnego •wyświadczać, czynić’⁴*⁶, a co za tym idzie, zawężona jest także łączliwość czasownika. Inna jest bowiem grupa rzeczowników, z którymi dziś może się łączyć wyrządzać \ \ wyrządzić: tworzą ją nazwy nieprzyjemnych doznań działań skierowanych na człowieka: krzywda, przykrość, zło. Trzeba dodać, że współczesna łączliwość czasownika wyrządzać \\wyrządzić nic wyczerpuje jednak nawet tej kategorii: niepoprawne jest na przykład połączenie * wyrządzać \ \ wyrządzić zdradę, akceptowane jeszcze przed stu kilkudziesięciu laty⁴⁸⁷.

Z kolei przymiotnik rzęsisty ma dziś znaczenie "występujący w dużej ilości, w silnym natężeniu: obfity, intensywny’ (USJP). Jego łączliwość jednak nic jest tak szeroka, na jaką wskazuje przytoczona definicja. Poprawne są wyrażenia rzęsisty deszcz, rzęsiste brawa, oklaski, rzęsiste światła, iskry oraz akceptowane jedynie w cytacie łzy rzęsiste***, jednak już kolokacje 'rzęsiste strugi, 'rzęsisty płacz, *rzęsisty hałas. *rzęsista mgła są dewiacyjne, choć przecież rzeczowniki struga, płacz, hałas, mgła należą do kategorii wyrazów, które można charakteryzować ze względu na ich obfitość, intensywność, tak jak deszcz, oklaski, światła, iskry.

Jeszcze bardziej ograniczyła się łączliwość przymiotnika sążnisty⁷. Do dziś jest on w słownikach definiowany jako "długi, potężnych rozmiarów", ale łączy się jedynie z kilkoma rzeczownikami - oznaczającymi pewne teksty pisemne: sążnisty list, artykuł, sążniste sprawozdanie. Nic spotyka się natomiast połączeń 'sążnisty wiersz, *sążniste zdanie. *sążniste opowiadanie, mimo że wyrazy wiersz, zdanie, opowiadanie też nazywają „wytwory pisemne" człowieka, czyli należą do tej samej kategorii semantycznej, co rzeczowniki list, artykuł, sprawozdanie. Trzeba dodać, że to głównie względy pozajęzykowc zdecydowały o tym, że przymiotnik sążnisty łączy się dziś z wybranymi rzeczownikami jednej tylko kategorii. Pierwotnie miał on łączliwość bardzo szeroką: poprawne byty np. wyrażenia sążnisty szczupak, sążniste ramiona, sążniste słowa, sążnisty nos, sążnisty rapier. W ciągu ostatnich dwustu lat utrwaliło się przenośne znaczenie omawianego przymiotnika, a oprócz tego (i prawdopodobnie też: w związku z tym) bardzo zawęziła się jego łączliwość.

Drugi mechanizm zmiany łączliwości systemowej w normatywną, polegający na przesunięciach znaczenia i łączliwości w grupie synonimów, warto prześledzić na losach połączeń bliskoznacznych czasowników: sprawować, piastować.

^ls® Por. cytaty z SJPDor: ..Zegnam panią hrabinę i dziękuję za zaszczyt, jaki mi pani raczyła wyrządzić" (U. Prus. Latka)-, ..Cześćnależytą przełożonym wyrządzać trzeba" (I Krasicki, fan fodstali).

^4K7 Por. cytat z SJPDor. „Czy mi się gadzi, sromocąc dom przyszłego teścia, taką zdradę wyrządzać starszemu bratu?" (H. Rzewuski. Listopad).

^4Kł Chodzi oczywiście o słynny fragment jednego z liryków lozańskich Adama Mickiewicza:

.Polały się by me czyste, rzęsiste, na me dzieciństwo sielskie, anielskie".

^4,w Połączenia wybrane ze słowników: Lindego, warszawskiego, Doroszewskiego Przymiotnik sążnisty jest utworzony od rzeczownika sążeń, nazwy dawne; miary długości (też głębokości), równej w Polsce ok. 190 cm.

255

Kultura języka polskie... & Zrzuty ekranu    " Mój komputer    a Picasa 3

rrri Zapisano zrzut ekranu	—_— [ (E)
kliknij, aby wyświetlić

PL E3    % 18:54