IMGX28 (3)

CVI PRZYGOTOWANIE PRZEWROTU POLITYCZNEGO

Saint-Simona i Sismondiego. Przy sposobności warto przypomnieć, że w czasie, gdy Krasiński pisał Irydiona, niemałą sławą cieszyły się takie dzieła, jak apologia chrześcijaństwa pióra Chateaubrianda i obrona kulturalnej roli chrześcijańskiej religii w książce pani de Stael O literaturze.

Moc odradzającą wniosły do dziejów, zdaniem historyków oświecenia i romantyzmu, ludy młode i barbarzyńskie. Tematem dzieła Krasińskiego było przygotowanie wielkiego przewrotu politycznego. Jeśli się mówi tylko o spisku Irydiona, zaciemnia się obraz powszechnej konspiracji, jaka panuje w dramacie. Intrygę polityczną zaczyna Amfiloch. Irydion jest spadkobiercą idei zemsty, którą w ciągu wieków żywiły ludy podbite przez Rzym. Podwój-ną grę prowadzi Masynissa. Konspiratorem jest także Aleksander Sewerus. Ulpianus gra na Wschodzie rolę jego emisariusza. Dwuznacznie postępuje biskup Wiktor: głosi ewangeliczną naukę miłości i równocześnie wspiera modlitwami buntownika Aleksandra Sewera. Nawet niewinna i słaba Elsinoe bierze udział w wywrotowej robocie, przyczyniając się do podważenia panującego porządku „niewiasty zdradą”! W końcu Irydion odnosi typowo romantyczne zwycięstwo — za grobem! I ten właśnie przegrany za życia spiskowiec zostaje triumfatorem z wyroku dziejów. On jeden spośród bohaterów dramatu zasłużył na zaszczyt, że o jego duszę spiera się na arenie Koloseum niebo z piekłem!

Do romantycznego inwentarza dramatu należy troska poety o historyczne realia, widoczna w obszernych przypisach. Ważny jest nie tylko ogólny cel dokumentacyjny tych autorskich not. Pragnąłbym tu zwrócić uwagę na rzecz bardzo charakterystyczną: na komentarze, odnoszące się do prywatnej, obyczajowej strony życia starożytnego

świata; w tych szczegółach występuje wyraźnie smak romantycznego .historyzmu.

Irydion nienawidzi wrogów ojczyzny, snuje ambitne zamiary polityczne, gra na ludzkich namiętnościach, szuka sprzymierzeńców, waży siły, walczy i ponosi klęskę. Słowem, działa jak człowiek. W aspekcie historiograficznym nazwiemy to Machiavellowską koncepcją dziejów; w aspekcie dramatycznym będzie to szekspirowski typ teatru. Historyczną samodzielność bohatera ograniczył jednak poeta, wplatając go w wielki dramat świata. Akcja Irydiona została podporządkowana dwom nadziemskim potęgom: szatana Masynissy i Opatrzności. W ten sposób dramat człowieka przemienił się w historiozoficzne misterium. Zacznijmy od szatana. Jest to postać, którą zgodnie z Księgą Hioba uwzględniała w igrzysku Opatrzności nauka kościelna. Jak wspomniałem uprzednio, także Herder i Hegel w sposób przenośny „demonizowali” dzieje imperium rzymskiego. Masynissa ma związek zarówno z biblijną nauką o upadku aniołów i grzechu pierworodnym oraz ich apokryficznymi wariantami i literackimi opracowaniami, jak ludowymi wierzeniami (wiekowy sen Irydiona w grocie).

Zauważono także pewien wpływ opery romantycznej, w której występowały popularne motywy demonologiczne. Pakt z diabłem po Fauście Goethego i jego naśladowcach stał się tematem Wolnego Strzelca Webera i Roberta Diabła Meyerbeera. Obie opery znał Krasiński. Zostawał pod urokiem muzyki Webera; wyciąg fortepianowy Wolnego Strzelca towarzyszył poecie w podróżach. Roberta Diabła wbrew pewnym pozorom nie można uznać za źródło Irydiona. Podobieństwo niektórych szczegółów, jak diabeł-towarzysz, doradca i obrońca Roberta, pakt z piekłem dla dokonania prywatnej zemsty, motyw upadłych aniołów i św. Michała, spór o duszę bohatera między sza-