img509 (5)

146 Sacrum i profanum

W religii akosmicznej — takiej jak hinduizm czy buddyzm — otwór ku wyższej płaszczyźnie oznacza już przejścia od ludzkiego stanu bycia do nadludzkiego, oznacza on bowiem transcendencję, zniesienie Kosmosu, wolność absolutną. Filozoficzne znaczenie „jaja rozbitego” przez Buddę i „dachu” roztrzaskanego przez arhatów istotnie różni się od archaicznego symbolizmu przejścia z ziemi do nieba przez axis mundi lub otwór dymny. A jednak pozostaje faktem, że filozofia i mistyka hinduska spośród wszystkich symboli mogących określać zerwanie i transcendencję z upodobaniem wybierała ów prastary obraz strzaskanego dachu. Przekroczenie ludzkiej formy bycia znajduje obrazowy wyraz w zniszczeniu „domu”, to znaczy indywidualnego Kosmosu, który człowiek wybrał sobie na mieszkanie. Owa „stała siedziba”, w której człowiek „się urządził”, na płaszczyźnie filozoficznej odpowiada pewnej sytuacji egzystencjalnej, jaką człowiek wziął na siebie. Obraz druzgotania dachu oznacza, że zniesiona została wszelka „sytuacja” i że człowiek, zamiast urządzać się w świecie, wybrał wolność absolutną, której przesłanką w myśleniu hinduskim jest zniszczenie każdego świata uwarunkowanego.

Nie musimy wnikliwie analizować wartości, jakie niereligijny człowiek naszej epoki przypisuje swe-m u ciału, swemu domowi i swemu uniwersum, by móc zmierzyć ów ogromny dystans, jaki dzieli go od ludzi żyjących we właśnie omawianych kulturach pierwotnych czy orientalnych. Jak domostwo współczesnego człowieka straciło swe wartości kosmologiczne, tak też i jego ciało zostało pozbawione wszelkiego znaczenia religijnego czy duchowego. Podsumowując, można by stwierdzić: dla współczesnych ludzi niereligijnych Kosmos stał się nieprzejrzysty, nieruchomy, niemy. Już nie niesie ze sobą żadnego przesłania, już nie zawiera żadnego „szyfru”. Świadomość sakralności natury w dzisiejszej Europie żyje nadal przede wszystkim wśród ludności wiejskiej, tam bowiem nadal trwa chrześcijaństwo przeżywane jako liturgia kosmiczna.

Natomiast chrześcijaństwo społeczeństw industrialnych, zwłaszcza chrześcijaństwo intelektualistów, już dawno temu utraciło swe wartości kosmiczne, jakie posiadało jeszcze w średniowieczu. Nie oznacza to, że pragniemy określić chrześcijaństwo społeczności miejskich jako „zdegradowane” czy „podrzędne” — pragniemy tylko powiedzieć, że zdolność doznawania religijnego mieszkańców miast znacznie zubożała. Chrześcijanie współczesnego miasta nie mają już dostępu do liturgii kosmicznej, do misterium uczestnictwa natury w dramacie chrystologicznym. Ich przeżywanie religijne nie jest już „otwarte” na Kosmos — stało się przeżyciem czysto prywatnym: zbawienie stało się problemem dotyczącym człowieka i jego Boga. W najlepszym wypadku człowiek czuje się odpowiedzialny nie tylko przed Bogiem, lecz także przed historią. Ale w tym kompleksie człowiek-Bóg--historia nie ma już miejsca na Kosmos. Prawdopodobnie prawdziwy chrześcijanin nie odczuwa już świata jako dzieła bożego.

Przejście przez wąską bramę

Na tym, co powiedzieliśmy o symbolizmie cia-ło-dom i jego homologiach antropokosmicznych, ów bogaty temat bynajmniej nie został wyczerpany; musieliśmy się jednak ograniczyć do kilku aspektów. „Dom” — zarazem imago mundi i powtórzenie ciała ludzkiego — odgrywa doniosłą rolę w rytuałach * mitach. W pewnych kulturach (na przykład we