kultura ludowa 2; ludoznawstwo

Chociaż kategoria k.s. pojawia się we wszystkich niemal klasyfikacjach, to jednak oddzielenie na płaszczyźnie pojęciowej i badawczej zjawisk kulturowych; i zjawisk społecznych budzi zrozumiałe kontrowersje. - Nierozróżnial-ność tych dwóch aspektów' jest bowiem uznawana przez większość badaczy i jak stwierdza A,L. Kroeber (1973, s. 277-278) tendencja ta będzie utrzymywała się do pewnego stopnia nadały „gdyż kultura na mocy swej definicji obejmuje społeczeństwo, a w każdym razie zakłada istnienie społeczeństwa jako warunku swego istnienia. Będąc czymś wspólnym i ponad-indywidualnym, kultura może istnieć tylko j tam, gdzie istnieje społeczeństwo; i odwrotnie — każdemu ludzkiemu społeczeństwu towarzyszy ' kultura”. Kultura zakłada więc jako warunek ^ konieczny istnienie społeczeństwa. Kultury nie-społccznej nie ma i być nie może. .

Na temat możności wyodrębniania tej kategorii kultury toczą się jednak niekończące się spory teoretyczne. Niejednolitość stanowisk przejawia się już w samej terminologii odnoszącej się do tej kategorii kultury; proponuje się np. terminy: kultura społeczna (K. Moszyński, K. Dobrowolski), ustrój społeczny (S. Poniatowski), porządek społeczny (R.M. Maclver). Zaznaczające się kontrowersje w zakresie rozróżniania zjawisk kulturowych i społecznych są ujmowane najczęściej przez pryzmat ich konsekwencji metodologicznych. Jednak w tych kontrowersjach, jak słusznie stwierdza P. Rybicki (1979), mieszczą się i wyrażają przeciwstawne (nie zawsze jasno uświadamiane) założenia ontologiczne. Autor ten wyróżnia w tym zakresie trzy przeciwstawne sobie założenia: 1) „Istnieje społeczeństwo jako byt właściwy; wszelka działalność i twórczość kulturalna zachodzi w społeczeństwie i jest jego manifestacją. 2) Istnieją autonomiczne dziedziny kultury, które w swoich istotnych treściach nie są zależne od jakichkolwiek postaci organizacji j społecznej-; społeczeństwo, jego skład, jego ustrój czynią co najwyżej możliwym (lub niemożliwym) rozwój poszczególnych ■ dziedzin kultury. 3) Istnieje świat ludzki z jemu tylko ' właściwymi cechami; do tych ccch należą: postać życia zbiorowego, którą nazywa się społeczeństwem, oraz występujące tak w życiu osobniczym, jak zbiorowym dążenia ludzkie I i różne sfery wartości, ku którym te dążenia są j zwrócone — to, co zwykle ujmuje się w pojęciu kultury” (P. Rybicki, 1979, s. 64).

Współcześnie najczęściej na gruncie teorii etnologicznej reprezentowane jest trzecie stanowisko. W związku z tym przyjmuje się formy I i działania społeczne jako wyraźną część kultury. Jednak w przyjmowanych klasyfikacjach kultury można zauważyć pewną zbieżność i ze , stanowiskiem teoretycznym P.A. Sorokina, który wyróżnia aspekty społeczne i kulturowe. Wyodrębnianie k.s. w stosowanym trójpodziale kultury ma więc, jak każde postępowanie klasyfikacyjne, ułatwić jedynie zbadanie jednego tylko aspektu kultury. Termin k.s. funkcjonuje! zatem raczej umownie. W określaniu zaś obszaru k.s. decydującą rolę odgrywa przyjęta definicja kultury oraz procedura jej badania.

Jak z tego wynika, ścisłe wyodrębnienie k.s. wymagałoby właściwie zabiegów jeszcze bardziej karkołomnych niż przedmiotowe rozróżnienie społeczeństwa i kultury, a sam termin k.s. jest właściwie tautologią taką samą, jaką byłby termin społeczeństwo kulturowe. Narzuca się stąd wniosek o braku jakościowych różnic między socjologicznym i etnologicznym ujęciem społeczeństwa i kultury. Jeżeli jednak pozostać przy staraniach rozgraniczenia tych dyscyplin,, to można przyjąć, że k.s. obejmuje ten aspekt I zjawisk społecznych, który wiąże się z toźsamo-j ścią i odrębnością form kulturowych (języka.l zwyczajów, wytworów materialnych), albo w nawiązaniu do nieprecyzyjnej, lecz operatywnie użytecznej tradycji przyjąć, że k.s. obejmuje te zjawiska kultury, które, jak można ocenić już na podstawie powierzchownego oglądu, wymagają kontaktu lub współdziałania kilku osób tak, że nie mogą się koncentrować w świadomości i przeżyciach jednostki (tzw. kultura duchowa), ani nie są wytworami materialnymi (tzw: kultura materialna); taki podział ma jednak sens tylko wtedy, gdy'nie będziemy zagłębiać się w refleksję nad tym, że każde zjawisko indywidualne jest uwarunkowane społecznie; a każdy wytwór materialny pozostaje w dialektycznym związku z zamysłem. •

-* kultura duchowa, kultura materialna

Lit.: -* kultura

Z. Staszczak

Iudoznawstwo, 1) zainteresowania kulturą ludu (głównie wiejskiego) i odpowiadające im zbierackie prace badawcze.; 2) termin używany także zamiennie na określenie etnografii, .a -nawet -» etnologii.

Termin I. powstał w Polsce w XIX w., natomiast w Niemczech pojawił się już z końcem XVIII.w. i oznaczał tam „naukowe badanie ludu niemieckiego” (H. Molier, J.A. Rieger). Badania kultury „niższych” warstw czy klas

(ludu) w społeczeństwach klasowo zróżnicowanych określano początkowo w poszczególnych krajach europejskich nazwami rodzimymi, jako: 1. (w Polsce), narodopis (w Czechosłowacji, głównie Słowacji), narodowiedienije (w Rosji), neprajzi (na Węgrzech), folk-liv-forskning (w Skandynawii), folklore (w Anglii), Volkskun-de (w Niemczech), Termin 1. zaczęto traktować z czasem synonimicznie z etnografią, wychodząc z założenia, że przedmiot badań etnografii i 1. narodowego jest w> swej istocie ten sam. Jedynie w Niemczech 1. (Volkskundc) nie odpowiada dokładnie terminowi etnografia (etnologia). Dotychczas też Volkskuude istnieje tam jako samodzielna (także instytucjonalnie) nauka, której podstawy teoretyczne wypracował w latach pięćdziesiątych XIX w. W. Riehl. Wychodzi się tam nadal z założenia, że 1. jest etnologią zastosowaną do własnego-ludu.

Geneza terminu 1. jest jednak inna niż etnografii czy etnologii, stosownie do istotnego w nazwie składnika ->■ lud. Powodem zainteresowania jego kulturą były nowoczesne procesy narodo-twórcze w okresie rozpadania się ustroju feudalnego. Już w końcu XVIII w. zwrócono uwagę na iud (głównie wiejski) jako podstawę ustroju społeczeństwa narodowego i nowoczesnego państwa. Powstała stąd potrzeba poznania ludu i jego kultury. Oświecenie zmierzało do „oświecenia” lego ludu, a więc do. podniesienia jego kultury na wyższy poziom. Romantyzm — odwrotnie — uznawał kulturę ludu za podstawę, kultury narodowej, a tzw. literaturę ludową za pierwszy niepisany etap kultury narodowej. Dostrzegł też w folklorze autonomiczne, uniwersalne wartości artystyczne! humanistyczne.

jL. rozwijało się w poszczególnych krajach europejskich w znacznej mierze oddzielnie i w sposób jakby izoló\vany. W krajach tych ¹ działali rodzimi „ludoznawcy”, badacze amatorzy mający na celu gromadzenie źródeł z zakresu kultury ludowej, ich porządkowanie i systematyzację. Prace lego typu nie wynikały, jednak z przyjęcia określonych założeń teoretycznych i metodologicznych,’ stanowiących podstawę wyodrębnienia się etnografii (etnologii).

Tradycyjna nazwa 1. przetrwała w określeniu wielu europejskich towarzystw naukowych, które stawiały sobie za cel m.in. organizację zbieractwa amatorskiego (por. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze założone w..1895 r., Narodo-pisna Spolećnost Ćeskoslovenska, Magyar Neprajzi Tarsasag, Byłgarsko Narodoućno Druże-stwo, Verein fur Volkskunde i in.).

->• etnografia, folklor, folklorystyka Lit.: -*■ etnografia

*    J. Burszta