Jan Wladyslaw�wid6

W części „historycznej” Nauki o rzeczach uderza czytelnika iście benedyktyńska pracowitość i cierpliwość Dawida, który zgromadził, przestudiował i omówił olbrzymią liczbę prac dotyczących nauczania początkowego i nauki o rzeczach. Można powiedzieć, że w omówieniu tym znalazło się wszystko to, co miało nie tylko pierwszorzędne, ale i drugo-lub nawet trzeciorzędne znaczenie dla europejskiej myśli pedagogicznej XIX wieku, dotyczącej nauczania przedszkolno-elementarnego. Jedyny wyjątek stanowi pedagogika rosyjska, którą się Dawid zupełnie nie zajmował, aczkolwiek w XIX wieku przeżywała ona okres swego rozkwitu.

Rozpatrując część zasadniczą Nauki o rzeczach, nazwaną przez Dawida teoretyczną, pominiemy na razie rozkłady materiału i wzory lekcji, chcąc je potraktować jako osobną część naszych rozważań. Podstawy teoretyczne nauki o rzeczach widzi Dawid w analizie jej celów (rozdz. I) oraz danych psychologicznych, dotyczących przyswajania umysłowego (rozdz. 2), rozwoju umysłowego (rozdz. 3) i samego dziecka (rozdz. 4).

Rozdział „Cel pierwszego nauczania, w szczególności nauki o rzeczach” należy do najkrótszych. Wyróżnił tu Dawid trzy główne cele nauczania początkowego. Celem wiążącym się z potrzebami moralno--życiowymi jest ukształtowanie charakteru wychowanka, to jest utrwalenie w nim „uczuć i popędów moralnych”, zarówno jednostkowych, jak i społecznych. Cel ów osiąga się przez „udzielenie określonej wiedzy” o moralnej istocie człowieka i o życiu przyrody oraz przez rozbudzenie zainteresowań, uzdolnień i „dzielności umysłowej”. Wiedza o podmiocie, o moralnej istocie człowieka wraz z wiedzą przedmiotową o przyrodzie mają postępować w nauczaniu równolegle i — uzupełniając się wzajemnie — zapewnić ukształtowanie moralnej woli.

Dawid uzależniał cele nauczania nie tylko od potrzeb moralno--życiow'ych, lecz także od potrzeb psychicznych i warunków danego okresu wychowawczego, jak również od stosunku danego okresu nauki do okresu go poprzedzającego i następującego po nim. W związku ze specyficznym charakterem potrzeb psychicznych okresu 4-10 lat życia, kiedy nauka o rzeczach aktualna być mogła, zakładał Dawid, iż „punkt ciężkości w nauczaniu okresu tego leżeć nie może w części jego obejmującej moralną naukę o człowieku oraz naukę języka”, lecz w tej części, która obejmuje stronę rzeczową nauczania. Nie rezygnując więc z nauki moralnej i wiedzy o człowieku, nacisk w tym okresie kłaść zalecał na przedmiotowej nauce o przyrodzie¹⁹.

Trzecim ważnym celem nauczania miało być, według Dawida, rozwijanie zainteresowań i kształcenie zdolności przedmiotowego poznania. Przy tym — ponieważ nauka przedmiotowa obejmuje znajomość rzeczy i zjawisk zewnętrznych — miało to być zainteresowanie przyrodą oraz związana z nim zdolność poznawania przyrody, zwana też zdolnością obserwacji lub zmysłem postrzegawczym.

W rozdziale drugim i trzecim części teoretycznej zajął się Dawid podstawami psychologicznymi nauki o rzeczach. Najpierw omówił zadanie „materialne”, a następnie „formalne”. Pierwsze sprowadzi! do poznawania „wszystkich właściwości lub cech przedmiotów”, drugie — do „rozwinięcia zdolności przedmiotowego poznawania i rozbudzenia interesu dla rzeczy i zjawisk konkretnych przyrody”.

Proces poznawania „przedmiotów zewnętrznych” Dawid wyjaśniał całkowicie materialistyeznie. Za jego osnowę, a więc i za fundament psychologiczno-fizjologiczny nauczania przyjął tak zwany podstawowy proces psychiczny, na który składają się trzy momenty:

—    przyjmowanie zewnętrznych podniet jako wrażeń i spostrzeżeń, poznanie bezpośrednie;

—    „przerabianie wewnętrzne” tych podniet, tj. poznanie pośrednie — na drodze wyobrażenia, pojmowania, uogólniania i wnioskowania;

—    reakcja ruchowa na te podniety, tj. działanie — za pośrednictwem ruchów mimowolnych, mimiki, mowy, pisma, czynów itp.

Zdanie Dawida, iż następstwo tych trzech czynności w normalnym procesie umysłowym odpowiada nie tylko kolejności, w której występują w wypadku pojedynczym, lecz i tej kolejności, w której w ciągu życia każda z nich osiąga pełnię rozwoju i przeważa nad innymi, nie jest w pełni zasadne. Proces uczenia się i nauczania w żadnym przypadku nie może ograniczać się do jednego tylko momentu poznania ani do przewagi pewnych momentów w poszczególnych okresach nauki. Rozwój umysłowy człowieka dokonuje się bowiem wówczas, gdy na każdym szczeblu nauki zachowane są związki między poznaniem zmysłowym, umysłowym, tj. pośrednim, i działaniem.

Trzeba przyznać Dawidowi, że niezależnie od tych swoich ogólnych założeń w ustalaniu momentów procesu nauczania uwzględniał — abstrahując od wieku uczniów — wszystkie trzy elementy procesu psychicznego. Analogia między procesem psychicznym a procesem nauczania jest aż nadto widoczna:

37