PB040667

134 Higiena I dobrostan zwierząt gospodarskich

5.3.2. Behawioralne kryteria oceny dobrostanu

Zachowanie zwierząt stanowi najbardziej miarodajne źródło informacji o stopniu tolerancji warunków bytowych. Ilościowa i jakościowa ocena odchyleń reakcji behawioralnych od normy stanowi ważne wskazanie co do konieczności modyfikacji systemu technologicznego. Im więcej osobników przejawia zaawansowane stany patoctologiczne, tym pilniejsze jest dokonanie określonych zmian w środowisku zwierząt.

U zwierząt wyższych reakcje behawioralne przebiegają z włączeniem sfery psychicznej i są wysoce skorelowane z funkcjami systemów fizjologicznych. Jeżeli obciążenia środowiskowe powodują odmienne zachowanie osobnika w porównaniu do gatunkowego wzorca, wówczas można przewidywać, że przyczyną są zmiany w aktywności chemicznej i elektrycznej mózgu oraz zaburzenia w neurotransmisji i neuromodulacji. Zmiany czynnościowe ośrodków nerwowych rzutują na funkcje mózgu oraz autonomicznego układu nerwowego, co z kolei prowadzi do dewiacji behawioralnych. zmian patomorfologicznych w obrębie narządów, zmian metabolizmu, supresji immunologicznej i obniżenia zdolności rozrodczej. W ten sposób rozwija się spirala przyczynowo-skutkowa: niedostateczny dobrostan - anomalie behawioralne - pogorszony stan zdrowia - obniżona produkcja, a w sytuacjach ekstremalnych - śmierć osobnika.

Wyróżnia się u zwierząt dwa poziomy reakcji stanowiących wyraz adaptacji do warunków środowiska. Poziom pierwszy odnosi się do reakcji behawioralnych (predominantly behavioural response) i uwzględnia takie zachowania, jak np. unikanie zagrożenia na bazie nabytych doświadczeń (wycofywanie się), czy też grupowanie (tulenie), typowe w warunkach niskiej temperatury otoczenia. Towarzyszą temu krótkotrwale (współwystępujące) reakcje fizjologiczne (wzrost częstotliwości oddechów i akcji serca, drżenie mięśni), które jednak nie muszą powodować skutków w postaci obniżenia potencjału biotycznego. Jeżeli poziom pierwszy nie kompensuje obciążeń, wówczas reakcje zachodzą na poziomie drugim, gdzie dominująca jest odpowiedź fizjologiczna (predominantly physiological response), zachodząca z udziałem systemu neuroendokrynalnego i autonomicznego systemu nerwowego, a odpowiedź behawioralna jest odpowiedzią współwystę-pującą. Koszt reakcji drugiego poziomu jest dla organizmu znacznie wyższy, co przejawia się w obniżeniu wskaźników wzrostu i płodności, a także pogorszeniu stanu zdrowia zwierząt.

Powyższa klasyfikacja reakcji adaptacyjnych nie uwzględnia innej możliwości, jaką jest złożona odpowiedź behawioralno-fizjologiczna prze-

jawiana w postaci stereotypii i autonarkotyzmu. Oba zjawiska, będące świadectwem dramatycznego przeżywania obciążeń, mogą występować zarówno w sytuacjach skrajnych, jak również być wynikiem interakcji o trudno uchwytnej etiologii.

Stereotypie są to zachowania odbiegające od przyjętego dla gatunku wzorca. Występują one w różnej formie i nasileniu, stąd też określane są jako stereotypie stałe lub nawracające. W postaci zaawansowanej stereotypie nabierają cech zachowań bezsensownych (np. chodzenie w kółko), działań przeorientowanych (redirection activity), ukierunkowanych na obiekty nie będące w normalnych warunkach przedmiotem zainteresowania (np. obsysanie uszu u cieląt), lub też działań autodestrukcyjnych (wygryzanie sierści przez psy). Autonarkotyzm jest rodzajem uzależnienia od uwalnianej przez mózg beta-endorfiny. Rozwija się u zwierząt w warunkach braku stymulacji środowiskowej, ograniczenia wolności lub też towarzyszy nadreaktywności manifestowanej w sytuacjach chronicznych lub powtarzających się napięć.

Częstotliwość występowania stereotypii jest wysoce skorelowana ze stopniem industrializacji środowiska. W intensywnych systemach chowu stereotypie są zjawiskiem nagminnym, obejmującym od 20 do 100% stawki zwierząt, a czas spędzany na ich przejawianiu wynosi od 7 do 75% okresu obserwacji. Źródłem rozlicznych stereotypii może być nieprawidłowy poziom żywienia, skład dawki lub wadliwie rozwiązana funkcja zadawania paszy, wczesne odsądzanie, stosowanie uwięzi, przegęszczenia, nuda, frustracja, strach. U loch wiązanych zaobserwowano stereotypie oralne, które jednak zanikały po zaopatrzeniu kojców w ściółkę, co wskazuje, że mogą być one niezależne od czynnika żywieniowego i stanowić przejaw braku w środowisku innych elementów niezbędnych do wypełnienia potrzeb behawioralnych.

Obserwacje reakcji behawioralnych zwierząt są więc ważnym składnikiem diagnozy poziomu dobrostanu zwierząt, a często mogą być elementem diagnozy weterynaryjnej ich stanu zdrowia. Zwierzęta cierpiące na ostre schorzenia są depresyjne, letargiczne, nie mają apetytu, a sierść staje się brudna i szorstka.

Oczywiście, dla różnych chorób są różne specyficzne formy zachowania się. Zwierzęta kulawe przyjmują postawę zależną od umiejscowienia uszkodzenia. Zwierzęta z przewlekłym bólem brzucha mogą na przemian kłaść się, wstawać, przyjmować nienormalną postawę z głową opartą o ścianę. Przy ostrych bólach brzucha, np. morzyskowych u koni objawy są bardziej gwałtowne. Koń bije kopytami, ogląda się na brzuch, ciężko stęka, gryzie żłób, kładzie się na brzuchu i często się tarza.