PICT2665

494 Część IV. Twoja śmierć

został we wspólnym grobie. Wydarto go z moich objęć. Nie pozwolono mj towarzyszyć jego ciału [nie było już nabożeństwa w kościele i odprowadzania zwłok nie przewidywano...]. W parę dni później zapragnęłam odwiedzić miejsce, gdzie został pogrzebany... Pokazano mi olbrzymi rów, sterty trupów... Do dzisiaj drżę jeszcze. Musiałam wyrzec się znalezienia miejsca, gdzie spoczywają jego szczątki.”²⁵

Warto również wspomnieć, jak odbywał się przewóz na cmentarz. Relacjonuje to ten sam autor: „Opiszę wam widok, który słusznie przejmie was zgrozą. Ludzie niosący na wspólny cmentarz zmarłych z miasta często upijają się po drodze, kłócą się albo, co jeszcze bardziej oburzające, przyśpiewują sobie wesoło, a towarzyszący im urzędnik [następca księdza, widać nie bardziej przydatny) nie potrafi zmusić ich do milczenia.”

Dwa lata wcześniej, w roku VII, Cambry opisywał w swoim raporcie jeden z pogrzebów, jakie sam widywał: „Kiedy przenoszono zmarłego na miejsce, gdzie miano go pochować, widziałem, jak tragarze zachodzili do szynku i porzuciwszy przed drzwiami powierzone im żałosne szczątki, obficie raczyli się wódką” oraz zmuszali „zrozpaczonych krewniaków zmarłego”, jeżeli byli tam obecni, co nie zawsze się zdarzało, aby pili wraz z nimi i „płacili za ów świętokradczy trunek”. Temat ten należał do folkloru epoki. Podobno aktor z Palais-Royal, Brunet, na widok orszaku pogrzebowego zawołał: „O Boże, gdyby mieli mnie tak pochować, wolałbym nie umierać.”²⁶ Głównym źródłem zła był brak kontroli nad ludźmi zatrudnionymi przy pogrzebie. Chcąc mieć pewność, iż odbędzie się on z jaką taką przyzwoitością, należało postarać się o asystę, która potrafiłaby narzucić rygor tragarzom. Ale widać nie było na nich sposobu. I tak 7 fructidora roku VII zmarł obywatel Cartier, deputowany do Rady Starszych. „Deputacja jego departamentu — czytamy w „Le Messager” — i wielu przedstawicieli ludu uczestniczyło w jego pogrzebie, który odbył się na cmentarzu w kamieniołomach Montmartre*u, z nieprzystojnością, jaka obecnie cechuje pogrzeby. Ten brak poszanowania dla prochów zmarłych jest występkiem przeciwko moralności i religii, której świętokradczego przykładu nie znajdziemy w historii żadnego z ludów.” Rok wcześniej (1780) członkowie Instytutu postanowili, pomimo protestu kilku z nich, iż będą zmarłym kolegom towarzyszyć w drodze na cmentarz.²⁷

Za czasów Konwencji termidoriańskiej, chcąc ukrócić wybryki, do jakich dochodziło podczas transportowania zwłok, uchwalono, że będzie w nim uczestniczyć jakaś ważna osobistość, jakiś urzędnik albo, jak sugeruje obywatel Avril w jednym z raportów, cywilny komisarz danej sekcji: „Funkcję tak zaszczytną i ważną powierzyć można jedynie obywatelowi, który dał dowody wielkich cnót.” ²⁸

O te gorszące zaniedbania obwiniano na ogół rewolucję — Terror: „Odtąd zanikło poszanowanie należne zmarłym... Odtąd odprawianie pogrzebów traktowano z pogardą, a do złączonych z nimi obyczajów odnoszono się

2 bezwstydem, który musi oburzać nawet ludzi najbardziej nieokrzesanych” (raport skierowany do Rady Generalnej dnia 15 termidora roku VIII, to znaczy 3 sierpnia 1800 roku). „Wiele z tych praktyk do dziś przetrwało. Doniesiono wam o nicprzystojności tych cmentarzy, a raczej tych zagród dla zmarłych, zaledwie otoczonych nędznymi deskami i narażonych na wszelkie profanacje powodowane przez przypadek lub żywioły.”²⁹ Wskazywano na rewolucyjne zniwelowanie społeczeństwa, na pogoń za równością: „Ta niewczesna równość... rozciągnęła swój wpływ nawet na państwo śmierci. Wzbroniła synowskiej miłości i tkliwości małżeńskiej nawet tego niewinnego przepychu, jakim pozostali przy życiu starają się oszukać swój ból.” Zwróćmy uwagę, jak wielki nacisk kładą te teksty na cierpienie powodowane przez śmierć i na pocieszycielską rolę żałoby oraz odwiedzania grobów.

Najwięcej przenikliwości wykazał chyba jednak Chateaubriand, pisząc: „Wiemy, jak w czasach rewolucji odbywały się pogrzeby i jak płacono po parę groszy za wyrzucenie na śmietnik ojca, matki albo żony.” Uzasadniał to następująco: „Rzeczy te przypisać należy tylko woli Bożej: było to następstwo pierwszej profanacji za czasów monarchii.” W istocie rewolucja zaostrzyła jedynie sytuację trwającą co najmniej od dwudziestu lat. Tylko — i to jest ważnym zjawiskiem — uznano teraz tę sytuację za niemożliwą do zniesienia, bo zmieniła się ludzka wrażliwość.

KONKURS INSTYTUTU Z ROKU 1801

Raport Cambry’ego sprawił, że podjęto pewne środki: w Paryżu postanowiono znieść trupiarnie, zwłoki zabierać wprost z domu i przeprowadzić nową reorganizację cmentarza. Niczego to nie zmieniło.

W roku 1801 minister spraw wewnętrznych Lucjan Bonaparte zwrócił się do Instytutu Francuskiego, aby ogłosił konkurs na temat: „Jakie ceremonie pogrzebowe należy ustanowić i jaki regulamin ustalić dla miejsc, gdzie grzebie się zmarłych.” Do ceremonii „nie wolno wprowadzać żadnej z form przynależnej do jakiegokolwiek kultu”, chodzi więc o stworzenie modelu laickiego.

Do Instytutu Francuskiego wpłynęło czterdzieści memoriałów, a nagrodę otrzymali Amaury Duval i ksiądz Mulot, eks-deputowany do Zgromadzenia Ustawodawczego. Ich memoriały pozwalają ocenić, jaką drogę przebyto od 1763 roku. Zasadę grzebania za miastem, przez wzgląd na higienę, przyjęto już wcześniej i nie było potrzeby do tego powracać, chyba tylko po to, aby raz jeszcze wyrazić ubolewanie nad stanem starych cmentarzy parafialnych.

Inna zasada, nowa, choć już przewijająca się w memoriale paryskich proboszczów z 1763 roku, ale potem zarzucona, staje się punktem wyjścia wszystkich rozważań. Przyjęto ją jednomyślnie i ogłoszono: „Konieczne jest.