pic 11 06 280424

go różnice w „napięciu dramatycznym” między opowiadaniem a opisem (zazwyczaj wolniejszy rytm zdań i brak suspensu w deskrypcji> - co prawda skutecznie niwelowane czy nawet odwracane przez prozę współczesną - wiążą się z au-tosemantycznością cząstek opisowych. Szerzej rzecz ujmując, zjawiska składniowo-prozodyjne są funkcją odrębności znaczeniowej (a także fabularnej) opisu scalonego, i odwrotnie - odrębność owa może być wyznaczana przez zmianę budowy oraz rytmu zdań (w stosunku do otaczającego opis opowiadania).

Kwestia autosemantyczności łączy się także z pojęciem kohezji. Termin ten rozmaicie bywa zresztą przez badaczy rozumiany - Danuta Ostaszewska traktuje go, za I. R. Gal-perinem, dosyć szeroko¹. Nawet jednak w węższym ujęciu kohezja gramatyczno-leksykalna jest zjawiskiem tyleż powszechnym i oczywistym, ile słabo jeszcze zanalizowanym. Dość szczegółowo omówił natomiast rodzaje kohezji Waldemar Gutwiński, nawiązując do pierwotnego terminu u M. A. K. Hallidaya². Na tej podstawie można powiedzieć, iż kohezja to wszelkiego rodzaju powiązania językowe ponad- i między-zdaniowe, które tworzą spójność i dają wrażenie „całościowo-ści” tekstu: od zaimków wskazujących czy względnych, przez spójniki, powtórzenia, synonimy, paralelizmy składniowe, po rozmaite odniesienia „foryczne”, w tym nawiązania do innego tekstu i do sytuacji spoza tekstu (kultury, wiedzy ogólnej).

Powyższe stwierdzenia nie pozwalają co prawda radykalnie odróżnić deskrypcji spośród innych tekstów, gdyż mechanizmy spójnościowe są uniwersalne, ale - po pierwsze - pozwalają inaczej spojrzeć na wcześniej przytaczane tezy dotyczące różnic składniowych między opowiadaniem a opisem, gdyż różnice te sprowadzić można do wyboru wariantu kohezyjnego³; po drugie zaś - mogą być przydatne w interpretacji konkretnych przykładów opisów i ocenie ich spójności oraz integracji z bezpośrednim kontekstem⁴. Notabene owa „spójność” jest przez tekstologów uważana za kategorię stopniowalną i koniecznie obecną we wszystkich tekstach, gdyż tekst niespójny po prostu w ogóle przestaje być tekstem⁵. Jak zresztą było widać na przykładzie prozy Kruszyńskiego - jedność podmiotu jest najprostszym do uchwycenia wyznacznikiem spójności tekstu opisu, a ten poziom jedności osiąga znakomita większość deskrypcji (mowa pozorna w opisach czy rozbieżność między podmiotem mówiącym a perspektywą opisu me są aż tak częste).

Czym jest deskrypcja prozatorska w powyższym ujęciu? Jest autosemantyczną odmianą tekstu, która stanowi element większej tekstowej całości, wydzielony na podstawie kontinuum czasowo-przestrzennego i innych wyznaczników spójności tekstowej. Sama Ostaszewska natomiast (znów za Galperinem) nazywa formy podawcze dzieła literackiego, w tym i opis, „funkcjonalnymi kontekstami”. Niestety, w dalszym ciągu analiz okazuje się, iż nazwa ta nie pociąga za sobą żadnych głębszych pojęciowych konsekwencji, gdyż chodzi po prostu o utwory oparte albo wyłącznie na jednej formie podawczej, albo bardziej rozbudowane, lecz podporządkowane jednej formie podawczej - autorka wspomina o utworach zorganizowanych „w formie jednego funkcjonalnego kontekstu” łub „na zasadzie wymienności funkcjonalnych kontekstów. Wówczas jeden z tych kontekstów uznać należy za podstawowy (,..)”⁶. Pominąwszy nawet logiczne niezręczności związane ze znaczeniem w tym cytacie słów „kontekst” (coś nie może być kontekstem, gdy występuje jako jedyny tekst) i „wymienność” (współobecność obu i prymat jednego „kontekstu” wyklucza dosłowną wymienność), żałować na-

1

   Por. D. Ostaszewska, s. 33-34.

2

   Zob. W. Gutwiński, Coheswe features, w: Cohesion in Literary Text. A Study of Some Grammatical and Lexical Features of English Discourse, The Hague 1976.

3

   Por. uwagę Ph. Hamona na temat sposobów realizacji tematów opisowych w: Czym jest opis ?, op. cit. - s. 218.

4

   O integracji jako odrębnej kategorii, która dotyczy spójności całej wypowiedzi i raczej makrofaktów niż powiązań logiczno-gramatycznych, pisze D. Ostaszewska, op. cit., s. 34.

5

   Por. M. Indyk, op. cit., rozdz. I; W. Marciszewski, Spójność strukturalna a spójność semantyczna, w: Tekst i zdanie. Zbiór studiów, red. T. Do-

6

zyńska i E. Janus, Wrocław 1983; J. Wajszczuk, Tekst spójny czy po prostu