sanktuariasłowiań092

W tym miejscu warto jednak odnotować fakt występowania na terenach Polski północnej tak zwanych „bab kamiennych", które ostatnio coraz częściej uważa się za stele nagrobne, przynajmniej osób wybitnych.

Tak zwane „baby kamienne” występują na rozległym obszarze od północnych Chin, poprzez Mongolię, Ałtaj, stepy kirgiskie do podnóża Kaukazu, dalej przez Ukrainę, Podole, Pomorze Zachodnie aż po Ren. W ostatnim czasie znaleziono laką babę i na północnym Mazowszu. Według trzynastowiecznego kronikarza Po-łowcy mieli na mogiłach wodzów ustawiać posągi trzymające w ręku naczynie. Spośród licznych dzisiaj już wyodrębnionych grup tych zabytków bliżej zajmiemy się tymi, które występują na Pomorzu, i to tak Zachodnim jak i Wschodnim, i na Rugii.

Są to potężne głazy pochodzenia narzutowego, trudne do obróbki i przewożeniu. Należy więc przyjąć, że były one wykonywane na miejscu lub że surowiec sprowadzono z niewielkiej odległości. Zastąpić miały starsze stele nagrobne z okresu wpływów rzymskich. Wyobrażają postacie o twarzach ludzkich mniej czy bardziej wymodelowanych, w ręku trzymające róg i ewentualnie miecz.

Na obszarach wschodnich, to znaczy na Białorusi i Ukrainie, w kulturze ludowej jeszcze nie tak dawno istniało przeświadczenie o właściwościach leczniczych „bab”, a ponadto o ich wpływie na pogodę. Kazimierz Moszczyński stwierdza, że na Pokuciu, gdy panowała susza, wieśniacy Ida dli „babę" na ziemi, co miało przynieść deszcz. Odwrotnie, gdy deszcz był zbyt uciążliwy, stawiano ją pionowo, aby wywołać pogodę.

Uważa się, że tego rodzaju figury należy łączyć z kultem przodków, co oczywiście nie jest pewne. Być może takie posągi ustawiano na grobach plemiennych wodzów, podobnie jak na południu sypano im wielkie mogiły ziemne.

Ciekawe natomiast jest szybkie rozprzestrzenianie się tego obyczaju w strefie północnej. Ponieważ „baby” były zbyt ciężkie do transportowania, należy odrzucić tezę o możliwości ich importowania. Wydaje się natomiast, że ponieważ plemiona stepowe były bardziej zmilitaryzowane, to czczenie wodzów w nowych stosunkach społecznych panujących na Słowiańszczyźnie zostało od tych niejako przodujących ludów przyjęte. Poświadcza to starcie się dwóch prądów nowych idei: jednej idącej ze wschodu, drugiej z południa.

Zestawiając omówione wyżej dane stwierdzamy, że w interesującym nas obszarze wyodrębnić możemy dwa podstawowe sposoby chowania zmarłych przy dominującym w pierwszych wiekach wczesnego średniowiecza ciałopaleniu. Będą to cmentarzyska kurhanowe w przeważającej mierze występujące na południu i wschodzie oraz cmentarzyska płaskie z charakterystyczną odmianą, a mianowicie grobami z obstawą kamienną.

W momencie pojawienia się chrześcijaństwa zwyczaj ciałopalenia będzie stopniowo zanikał na korzyść nowej ideologu nakazującej umieszczanie w grobie zmarłych nie spalonych. Nie jest to jednak jednoznaczne z zupełnym zanikiem obrzędowości pogańskiej, zachowała się ona przede wszystkim w bogatych darach grobowych i dopiero na skutek wielowiekowych zabiegów Kościoła stopniowo zanikła.

Przemiany społeczne i ustrojowe znalazły odbicie w formie pochówków. Przede wszystkim wraz z organizacją form przedpaństwowych czy wczesnopaństwo-wych pojawiają się grobowce wodzów czy książąt tak w formie ogromnych kopców na południu, jak pomników nagrobnych na północy.

Militaryzacja społeczeństwa utrzymywała się szczególnie na Mazowszu i Podlasiu, gdzie istniało społeczeń-

171