SWScan00463

160 Formułowanie pytań

Pytania sugerujące i słowa wartościujące

Pytania sugerujące to pytania wskazujące, jaka powinna być odpowiedź albo jaki jest punkt widzenia pytającego. Oto przykłady: „Chyba nie zapomniałeś wyczyścić dziś butów, nieprawda?”, „Większość ludzi jest dziś przeciwna segregacji rasowej, a ty?”, „Czy jesteś przeciwny nadawaniu nadmiernych uprawnień związkom zawodowym?”. Tego rodzaju sugestywność mniej grozi pytaniom o fakty niż o postawy.

__^ Słowa lub wyrażenia o charakterze wartościującym są zabarwione emocjonalnie, automatycznie sugerują aprobatę lub dezaprobatę. Przykłady: „nazista”, „zwierzchnik” „wtrącanie się”, „opiekuńczy”, „łamistrajk”, „polskie”, „inteligent”, „socjalista”. Respondenci reagują nie tyle na kwestię podniesioną w pytaniu, ile na wyrażenia zabarwione emocjonalnie. Sondaż na próbce podzielonej wykaże znaczną różnicę rozkładu odpowiedzi na to samo pytanie, w którym w jednym przypadku użyte jest słowo „zwierzchnik”, a w drugim „przywódca” — obydwa są wartościujące, ale odwrotnie. Gdy zdajemy sobie sprawę z tego problemu, podejmujemy wysiłek znalezienia słowa najbardziej neutralnego; kłopoty powstają, gdy jesteśmy nieświadomi niebezpieczeństwa. Jednakże słowa i wyrażenia uchodzące za neutralne w jednym kontekście i dla jednych, odbierane bywają jako mocno zabarwione w innym i przez drugich, na przykład termin „kontrola urodzeń”.

(K

Oto kilka par pytań z kwestionariusza dotyczącego rozmaitych aspektów wyboru rodzaju zatrudnienia. Respondent miał wybrać jeden z członów każdej alternatywy. Metoda ta pomaga czasem podołać kwestii wartościującego zabarwienia terminów — w badaniu pilotażowym staramy się je wyelimino-^wać-

Czy preferujesz

1.    Pracę zmuszającą do poważnego wysiłku umysłowego

2.    Pracę, w której ktoś ci pomaga decydować, co masz zrobić

3.    Pracę wysokopłatną, ale nie-zapewniającą emerytury

4.    Pracę umysłową

czy pracę rutynową, którą zawsze wiesz, jak wykonać, gdy ją już opanujesz?

czy pracę, w której sam musisz podejmować decyzje, jak postąpić?

czy pracę niskopłatną, ale zapewniającą emeryturę?

czy pracę fizyczną?

Wyniki dowiodły, że pary były dobrze zrównoważone, a respondenci dali wyraz rzeczywistym preferencjom, nie reagując na takie wartościujące określenia, jak „praca rutynowa”, „niezależność”, „bezpieczeństwo” „praca fizyczna”.

Sugestywność pytania płynie często z braku odwrotnej ewentualności — zakłada się, że jest ona na tyle oczywista, że nie wymaga wskazania. Przykład: „Czy wolisz, żeby badał cię lekarz tej samej płci co twoja? zamiast: „Czy wolisz być badany przez mężczyznę czy przez kobietę, czy też jest ci to obojętne?”. Czasem jednakże pytanie, które jest sugerujące, gdy nie jest podana odwrotna ewentualność, staje się mniej sugerujące, kiedy się ją wskaże albo kiedy przeczyta się respondentowi wszystkie ewentualne odpowiedzi. Na przykład: „Jak wiele kłopotów miałeś w życiu ze swymi zębami i dziąsłami?”. Pytanie zakłada, że respondent miał takie kłopoty i nie wskazuje odwrotnej ewentualności. Po nim następują alternatywy: „bardzo dużo kłopotów”, „dużo”, „mało”, „wcale”. Mimo to pytanie nadal zdaje się sugerować respondentowi, że powinien był mieć te kłopoty. Jeśli jednak wskaże mu się te cztery alternatywne odpowiedzi, zrozumie on, że możliwa jest odpowiedź przecząca („wcale”) i nie będzie tak skłonny poddać się sugestii. Jak już była mowa, każdy wskazany respondentowi zbiór ewentualnych odpowiedzi staje się częścią pytania i tak powinien być przedstawiany.

Sugestie wkradają się, kiedy formułujemy pytania sondujące lub pytamy „dlaczego”. Na przykład: „Jak często bywasz w miejscowym supermarkecie?” i dalej „Dlaczego nie częściej?”, co sugeruje respondentowi, że powinien bywać tam częściej. Jeśli formułowanie pytań sondujących pozostawia się ankieterowi, grozi to poważnymi zniekształceniami, których nie da się wychwycić. I tak pytanie o preferencje wyborcze bywa opatrzone wskazówką dla ankietera: „Zadaj pytania sondujące dotyczące polityki edukacyjnej, mieszkaniowej i obronnej”. Nie sposób sobie wyobrazić, jak miałby je na bieżąco sformułować, tak by respondent pokazał, że jest świadom tych kwestii i że mają one wpływ na jego preferencje wyborcze. Nawet jeśli sformułujemy neutralne pytanie „dlaczego”, może ono zostać rozmaicie zinterpretowane przez różnych ankieterów. W dobrze znanym przykładzie: „Dlaczego to mówisz?” (Payne 1951) akcent może być z rozmaitym skutkiem położony na każde z trzech słów (a nawet na pominięty w przekładzie zaimek „ty”).

/ SZTAŁCEN1A PŁYNĄCE Z TROSKI O PRESTIŻ SPOŁECZNY

)

Musimy zawsze zdawać sobie sprawę, że wiele pytań o fakty dotyka prestiżu. Niektórzy w odpowiedzi będą twierdzić, że czytają więcej, niż naprawdę czytają, że kąpią się częściej, niż rzeczywiście zwykli, że paczka tytoniu starcza im na więcej papierosów, niż to się wydaje prawdopodobne. Powiadają, że kupują nowe opony do samochodu, podczas gdy nabywają używane, że nie czytają gazet o wątpliwej reputacji, że kupują drogą odzież, że niemal co ' tydzień bywają w muzeach lub że obficie łożą na cele dobroczynne. Nie ma na to dobrej rady, ale pomocne mogą być dwie wskazówki. Po pierwsze, należy stosować pytania filtrujące lub formułować główne pytania w taki spo-