20537 SWScan00465

164 Formułowanie pytań

odpowiedź słowna. Belson (1975) wymyślił szczególną metodę, dzięki której młodzi przestępcy mogą odpowiadać za pomocą kartek wrzucanych do urny, tak że ankieter nie zna odpowiedzi przed zakończeniem wywiadu.

W łagodniejszych przypadkach społecznie nieakceptowanych zachowań lub spraw prywatnych może wystarczyć podawanie respondentom szeregu z góry przygotowanych kategorii odpowiedzi. Jeśli są one wydrukowane na oficjalnie wyglądających formularzach, respondent zdaje sobie sprawę, że nie on jeden ma takie problemy, i mówienie o nich staje się łatwiejsze. Tak na przykład rzadko która matka skłonna jest przyznać, że któryś z jej synów był złodziejem; staje się to wszakże łatwiejsze, kiedy podaje się jej następujące alternatywne odpowiedzi: (1) nigdy nie wziął cudzej własności; (2) co najmniej raz czy dwa przywłaszczył sobie cudze rzeczy (w tym należące do kogoś z rodziny); (3) kradł przy różnych okazjach. Ogólnie rzecz biorąc, stwarzanie w kwestionariuszu przychylnej respondentowi atmosfery oraz zapewnienie anonimowości pozwalają w znacznym stopniu uporać się z tym problemem.

Kwestionariusze w szkole (por. również rozdział 7)

Zarówno pytania otwarte, jak i zamknięte stosowane są szeroko w badaniach w szkołach. Dzieci piszą o wiele wolniej, niż czytają, i każe się im przed udzieleniem odpowiedzi powtórzyć pytanie. Tak więc: P. „Dlaczego policjanci chodzą umundurowani?”. O. „Policjanci chodzą umundurowani, gdyż w przeciwnym razie ludzie nie wiedzieliby, że są policjantami”. Z punktu widzenia badacza jest to strata czasu, toteż kiedy stosujemy pytania otwarte w szkole, należałoby je drukować w kwestionariuszu wraz z początkiem odpowiedzi („Policjanci noszą mundury, ponieważ...), a dziecko miałoby ją tylko dokończyć.

Tak czy inaczej, przeprowadzanie wywiadów z dziećmi w wieku szkolnym wymaga dodatkowej staranności w badaniach pilotażowych oraz szczególnej uwagi na pewne aspekty tej czynności. Na przykład przeprowadzanie wywiadów z dziećmi w szkole i uzyskanie od nich wartościowych odpowiedzi wymaga nie tylko przezwyciężania ich bojaźliwości wobec obcych, lecz również uwzględnienia planu lekcji i przerw, oraz tego że po kilku przeprowadzonych wywiadach wszystkie dzieci znają (przeważnie w postaci przekręconej) zadawane pytania. Niektórym tym problemom zaradzić mogą, przynajmniej w przypadku dzieci w wieku powyżej dziewięciu lat, grupowo wypełniane kwestionariusze. Ale i w tej sytuacji pilotaż wymaga wielkiej staranności, a podczas wypełniania kwestionariuszy trzeba mieć w klasie kilku współpracowników, którzy będą je rozdawać i zbierać, wyjaśniać dzieciom pytania i pomagać w ortografii. Spełniając te warunki, stosując zakodowane kwestionariusze i zapewniając poufność odpowiedzi, można uzyskać stosunkowo szybko bardzo interesujące dane od dużej grupy dzieci.

Instrukcje (por. także rozdział 6)

Każdy kwestionariusz powinien zawierać instrukcje dla respondentów, a plan wywiadu — wskazówki dla ankieterów.

W przypadku samodzielnie wypełnianych kwestionariuszy instrukcje dla respondentów wskazywać powinny sposób udzielania odpowiedzi („Zaznacz kółkiem cyfrę przy wybranej odpowiedzi”; „Podkreśl wszystko, co ciebie dotyczy”) oraz kolejność wypełniania („Jeśli „nie”, przejdź do pytania numer...”; „Jeśli nie masz samochodu, przejdź na s....”). Instrukcje takie bywają czasem bardziej skomplikowane. Tak na przykład badacze mogą się domagać, by respondent wybrał z listy trzy najważniejsze możliwości, a następnie uporządkował je według ich znaczenia i ponumerował od 1 (najważniejsza) do 3. Kiedy indziej podawać mogą klucz do uporządkowania („zaznacz czynnik nieistotny jako 0, ważny —jako 1, bardzo ważny — jako 2”). Należytą uwagę zwrócić należy na sformatowanie kwestionariusza, tak aby respondent nie miał wątpliwości, gdzie ma zaznaczyć swą odpowiedź, nie błądził po całej stronie w poszukiwaniu odpowiedniej kratki, wiedział, na ile pytań ma odpowiedzieć. Niedokładne i niejasne instrukcje powodujące zakreślenie kilku, a nie jednej odpowiedzi na dane pytanie lub oznaczenie jej niewłaściwym znakiem (np. „ptaszek” zamiast kółka) mogą być przyczyną utraty danych. Zdarza się często, że rozsyłane kwestionariusze zawierają zbyt mało instrukcji, co utrudnia przetwarzanie uzyskanych danych.

Kwestionariusze do samodzielnego wypełniania zawierają często w s t ę-p y. Wyjaśniają one temat badania oraz wskazują respondentom sposób odpowiadania. Oto przykład:

Powody picia

Ludzie podają różne powody spożywania napojów alkoholowych. Poniższa lista wymienia 23 powody wskazane przez różne osoby. Proszę przyjrzeć się im uważnie i — zaznaczając kółkiem właściwą cyfrę — ocenić każdy wskazany powód jako bardzo istotny, istotny lub nieistotny.

Nie jest ważne, czy sam często spożywasz napoje alkoholowe. Nawet jeśli pijasz je bardzo rzadko, powiedz, jakie są lego powody. Nieważne, jak wiele powodów uznasz za bardzo ważne lub ważne — możesz wskazać ich dowolną liczbę.

Tego rodzaju instrukcje wymagają zawsze pilotażu (może się np. okazać, że respondenci nie rozumieją słowa „istotne”).

Zazwyczaj podawane są też definicje (np. „często” znaczy „co najmniej raz w tygodniu”; „rzadko” — czyli „raz, dwa razy w miesiącu”; raczej nigdy — to jest „nigdy”). Albo „podając liczbę izb w twoim domu, uwzględnij kuchnię, ale pomiń pralnię”. Ponieważ respondenci na ogól z góry wiedzą ile izb liczy ich dom, wielu i tak zignoruje tę instrukcję i odpowie zgodnie z własnym poglądem.