64683 SWScan00460

154 Formułowanie pytań

Widać więc, że bynajmniej niełatwo jest „dotrzeć” do tego rodzaju prostego, empirycznego materiału dotyczącego spraw niedrażliwych, nawet z chętnymi do współpracy respondentami i kiedy wolno sądzić, że istnieje „prawdziwa” odpowiedź na zadane pytanie, a respondenci ją znają. Wyobraźmy sobie więc kłopoty związane z próbą uzyskania od raczej opornej żony odpowiedzi na pytanie, ile zarabia jej mąż — sprawy dosyć drażliwej, co do której, notabene, nie musi być dokładnie poinformowana (patrz przykład 5, s. 155).

Pytania klasyfikacyjne (metryczka)

Pytania klasyfikacyjne to specjalny rodzaj pytań dotyczących wieku, płci, stanu cywilnego, dochodów, wykształcenia, zawodu, liczebności rodziny itp. Są one szczególnie ważne ze względu na stratyfikację próby i pojawiają się w każdym niemal sondażu. Z obu tych względów zasługują na szczególną uwagę. Jak była już mowa, jeśli nie ma szczególnych powodów, by postępować w inny sposób (np. w przypadku próby kwotowej), tego rodzaju pytania pojawiać się powinny pod koniec kwestionariusza, kiedy respondent mógł już się przekonać, że w badaniu rzeczywiście chodzi o zbadanie jakiejś istotnej kwestii. Ale nawet wówczas powinny być one poprzedzone zdaniem wprowadzającym, na przykład „Aby pomóc nam opracować statystycznie uzyskane dane, prosimy o udzielenie odpowiedzi na kilka pytań osobistych oraz dotyczących rodziny”. Również przy formułowaniu tych pytań powinniśmy zdecydowanie unikać poruszania zbędnych szczegółów. Nie ma potrzeby, jak już była mowa, pytać respondenta o jego wiek, jeśli interesuje nas tylko to, czy skończył 45 lat. Czy koniecznie musimy wiedzieć, czy żyje w separacji, jest wdowcem lub po rozwodzie? Czy rzeczywiście niezbędna jest nam aż tak szczegółowa wiedza o składzie osobowym gospodarstwa domowego?

Zbędne jest podkreślać, że zbieranie tego rodzaju informacji wymaga dokładnych definicji — potrzebują ich zarówno osoby przeprowadzające wywiad, jak i respondenci. Jedni i drudzy muszą dokładnie wiedzieć, kogo na przykład nazywamy pasierbem, co to jest hipoteka na nieruchomości lub zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin.

Pytanie o zawód głównego żywiciela rodziny ma zazwyczaj na celu zaliczenie go do określonej warstwy społecznej. Ludzie, w trosce o swój prestiż, często nieprecyzyjnie przedstawiają się jako inżynierowie, urzędnicy, przedsiębiorcy, rolnicy, sekretarki — co wymaga dalszych informacji, aby można ich było sklasyfikować. Można zadawać rozmaite dodatkowe pytania, ale w każdym z tych przypadków potrzebna jest inna informacja. Stwierdzono jednak, że odpowiedzi na dwa następujące pytania — 1. Jak nazywa się zajmowane stanowisko? i 2. Proszę możliwie najdokładniej opisać wykonywaną

pracę — sprawiają, że grupa osób niedających się zaliczyć do żadnej z zastosowanych kategorii zawodowych nie przekracza 10%. Co więcej, nawet drukowane kwestionariusze skierowane do mężów (pytające o zajęcie żony) lub do dzieci (o zajęcie ojca) dostarczają zazwyczaj niezbędnych do klasyfikacji informacji.

Podnoszono wielokrotnie kwestię, że kobiety i dzieci często nie wiedzą, w jaki sposób ich mężowie czy ojcowie zarabiają na życie. Współcześnie, w społeczeństwach zachodnich, zdarza się to jednak tylko wyjątkowo. Nawet dzieci o niskim poziomie inteligencji potrafią jasno opisać pracę rodziców. Oto kilka przykładów:

Posterunkowy w policji miejskiej. Mój ojciec pilnuje, by sklepy były zamknięte na noc, i udziela rad kierowcom.

Elektryk. Wyłącza prąd ludziom niepłacącym rachunków.

Wytapiacz. Mój ojciec wytapia stal i żelazo na budowę budynków, fabryk i kopalń węgla.

Fryzjer. Obcina włosy mężczyznom, małym i dużym chłopcom.

Kobiety natomiast często „zawyżają” prestiż męża: przedstawiają go jako inżyniera, gdy jest mechanikiem w warsztacie samochodowym, jako „urzędnika miejskiego”, gdy jest zamiataczem ulic, jako „zarządcę”, gdy jest stajennym. Podobnie bywa, że mężowie trywializują lub przeceniają znaczenie stanowisk swych żon.

Liczne problemy może nasuwać klasyfikacja zawodów. Jak klasyfikować studentów? A jak aktorów, z których jedni są bardzo znani i sławni, a inni nie? Jak łącznie zaklasyfikować małżeństwo, kiedy mąż i żona pracują w pełnym wymiarze godzin, ale w różnych zawodach? W wielu krajach systemy klasyfikacyjne nie pasują do zajęć kobiet. Jeśli są zamężne i zajmują się domem, klasyfikuje się je często według zatrudnienia męża, jeśli zaś pracują, system klasyfikacyjny nie obejmuje ich zajęcia.

W zasadzie pytania metryczkowe mają charakter społeczno-demograficzny. W niektórych jednak badaniach bardziej właściwa byłaby klasyfikacja psychologiczna — na przykład według poziomu ogólnej wiedzy, zaradności, radykalizmu czy odporności na stres.

PRZYKŁAD 5. PIERWSZE PRÓBY SFORMUŁOWANIA PYTAŃ KLASYFIKACYJNYCH

Poniżej przedstawionych jest 10 podjętych kilka lat temu przez brytyjskich absolwentów uczelni prób sformułowania pytania o dochody męża skierowanego do mężatek. Kwestionariusze te nasuwają od razu kilka uwag. Po pierwsze, większość pytań