56435 SWScan00469

172 Formułowanie pytań

nujemy czterema różnymi metodami (otwartym pytaniem o najlepszy sposób troszczenia się o własną przyszłość, listą wyboru, skalą postaw oraz pośrednią metodą pokazywania obrazków) i po analizie wyników uzyskujemy cztery różne szacunki odsetka respondentów o pozytywnym stosunku do oszczędzania. Czy to znaczy, że mamy zrezygnować z pytania? Niekoniecznie. Musimy oczywiście uznać, że odpowiedź na nie zależy od tego, jak została zdefiniowana i zmierzona pozytywna postawa wobec oszczędzania, ale możemy przekonać się, że nasze cztery metody są dobrze ze sobą skorelowane i że różnice między poszczególnymi grupami respondentów z naszej próby są zgodne. Tak więc, choć nigdy nie jesteśmy w stanie stwierdzić w liczbach bezwzględnych, jaki odsetek naszej próby ma pozytywny stosunek do oszczędzania, to jesteśmy w stanie pokazać, że względne różnice między respondentami z różnych warstw społecznych czy grup wiekowych nie zależą od zastosowanej metody i konsekwentnie świadczą że respondenci z warstw średnich oraz ludzie w starszym wieku mają przychylniejszy stosunek do oszczędzania. Tego rodzaju zgodność warta jest podkreślenia, zwłaszcza gdy dotyczy tak różnych metod (por. rozdział 12).

Główny kłopot z oceną trafności pytań o postawę polega na braku kryterium pozwalającego sprawdzić, czy nasze pytania ujawnią różnice między grupami respondentów, w tym celu bowiem potrzebne nam są grupy o znanych postawach. Czasem takie grupy można znaleźć na przykład wśród zwolenników określonej partii politycznej czy członków jakiegoś Kościoła, niestety jednak ludzie przystają do grup z wielu rozmaitych powodów i bezpodstawne jest przypuszczenie, że przynależność do jakiejś grupy jest lepszym świadectwem postawy niż zestaw stwierdzeń w tej kwestii. W najlepszym razie możemy się spodziewać jakiejś bardziej ogólnej odpowiedniości między wskaźnikami. Nie możemy tez jednoznacznie przewidywać zachowań wynikających z postaw ani wnioskować o postawach na podstawie zachowań. Zachowanie nie jest też bardziej adekwatnym wyrazem postawy niż jej werbalne stwierdzenie. Związek między zachowaniami a postawami jest skomplikowany, a przynależność do grupy może, ale nie musi być kryterium określonej postawy. O problemach tych mowa będzie bardziej szczegółowo w rozdziale 9.

Podsumowanie

Niewłaściwe sformułowanie pytań i niekompetentna konstrukcja kwestionariusza ito nie jedyne przyczyny nieadekwatnej oceny postaw. Ponieważ tak wiele błędów i zniekształceń powstaje z niewłaściwego stosowania procedury, różnic w sformułowaniach, niedokładnego rejestrowania odpowiedzi, powinniśmy przykładać maksimum wysiłku do doboru ankieterów, ich szkolenia i instruowania.

Musimy jednak uznać również niedoskonałość założeń teoretycznych. Kiedy czasem tracimy nadzieję, by język mógł być narzędziem pomiaru lub chociażby ujawniania postaw, świadomości, systemów wierzeń, to dzieje się tak, ponieważ nie wiemy dotąd, dlaczego pytania tak bardzo do siebie podobne przynoszą tak różne wyniki, i nie umiemy przewidzieć kontekslual-nych skutków pytania; nie potrafimy też sprawić, by wszyscy respondenci odpowiadając na pytania o postawy, odwoływali się do tego samego układu odniesienia. Brak nam rzetelnych teorii dotyczących utworzenia się kon-struktów postaw w ludzkim umyśle, teorii, które pomogłyby nam zrozumieć, co się dzieje, kiedy używamy języka, aby postawy te zaktywizować i zmierzyć. Bez takich teorii wszystkie nasze zawodowe kompetencje zawodzą, a problem trafności w badaniu postaw pozostaje najbardziej kłopotliwą kwestią badań społecznych, której rozwiązania wciąż nie widać.

Literatura zalecana

Schuman, Howard, Presser Stanley, 1981, Questions and Answers in Attitude Sw veys, Academic Press, New York.

Belson, William A., 1981, The Design and Understanding ofSureey Questions, Gower, Farnbo-rough, Hampshire.

Szczegółowe studium dotyczące formułowania pytań i źródeł nieporozumień.

Sudman, Seymour, Bradbum, Norman M., 1983, Asking Onestions, Jossey-Bass, San Francisco. Converse, Jean M., Presser, Stanley, 1988, Survey Questions, Sagę, London.

Wyśmienite porady praktyczne dwóch doświadczonych badaczy.

Belson, William A., 1975, Juvenile Theft: Ihe Causal Faclors, Harper and Row, London.

Payne, S.L., 1951, The Art of Asking Questions, Princeton University Press, Princeton.

Wciąż aktualna praca o formułowaniu pytań z wieloma przykładami.

Rangowanie ZAWODÓW

Goldthorpe, J.H., Hope, K., 1974, Social Grading of Occupalions, Oxford University Press, London.

Przykłady i komentarze dotyczące klasyfikacji zawodów.

Problemy pamięci

Belson, William A., 1962, Studies in Readership, Business Publications Ltd, London.

Robbins, Lillian C., 1963, The acewacy of parental recall of aspects of child dereiopmcnl and of cltild-rearingpractices, „Journal of Abnormal and Social Psychology”, LXVI, s. 261 -270.

Polska literatura uzupełniająca

Daniłowicz, P., Sawiński, Z., Sztabiński, F., Sztabiński, P., Weiiand, A., 1992, Podręcznik socjologicznych badań ankietowych. Warszawa: 1F1S PAN.