Wincenty Kadłubek (5)

[6.] Jan: Ja natomiast nie spodziewałem się tak zwyrodniałej latorośli z tak szlachetnego winnego szczepu. Często wszak winne grono kurczy się w rodzynek, często oliwa zmienia się w męty, często złoto wyradza się w żużel. Cóż więc dziwnego, jeśli smutna żądza smutno się kończy; im więcej się jej szczęści, tym jest nędzniejsza; im świetniejszym się cieszy powodzeniem, tym jest bliższa nader okropnych zasadzek; im butniej usiłuje innym rozkazywać, tym bardziej poniżająco oddaje się innym w niewolę. Żądza (panowania] zwykła obchodzić wszystkie kąty u wszystkich, do wszystkich się umizgiwać, wszystkim do nóg padać, dopóki nie osiągnie, do czego wszelkim sposobem dążyła. Są bowiem cztery córy namiętności: zachłanność*bogactwa, żądza zaszczytów, ubieganie się o czczą sławę, łaskotliwa lubieżność. Wśród takiego zbrodniczego plemienia pyszni się żądza [panowania]. I dlatego gardząc chatami biednych własną mocą depcze karki pysznych i wyniosłych. Jak wielkie zawiera ona w sobie rozkosze, w największym zaufaniu pokazał Dionizjusz swojemu przyjacielowi na rozżarzonych węglach i pod zawieszonym mieczem³⁶. Czyżby jednak nieśmiertelne dobrodziejstwa Grakcha miały aż tak zaniknąć, iż po tak znakomitym ojcu żaden nie pozostał ślad?

[7.] Mateusz: A owszem, na skale całożercy wnet założono sławne miasto, od imienia Grakcha nazwane Gracchovia, aby wiecznie żyła pamięć Grakcha. I poty nie zaprzestano obrzędów pogrzebowych, póki nie zostały zamknięte ukończeniem [budowy] miasta. Niektórzy nazwali je Krakowem od krakania kruków, które zleciały się tam do ścierwa potwora³⁷. Tak wielka zaś miłość do zmarłego władcy ogarnęła senat³⁸, możnych i cały lud, że jedynej jego dzieweczce, której imię było Wanda, powierzyli rządy po ojcu. Ona tak dalece przewyższała wszystkich zarówno piękną postacią, jak powabem wdzięków³⁹, że sądziłbyś, iż natura obdarzając ją, nie hojna, lecz rozrzutna była. Albowiem i naj-rozważniejsi z roztropnych zdumiewali się nad jej radami, i najokrutniejsi spośród wrogów łagodnieli na jej widok. Stąd, gdy pewien tyran lemański⁴⁰ sroźył się w zamiarze zniszczenia tego ludu usiłując zagarnąć tron niby wolny, uległ raczej jakiemuś niesłychanemu (jej] urokowi niż przemocy oręża. Skoro tylko bowiem wojsko jego ujrzało naprzeciw królowę, nagle rażone zostało jakby jakimś promieniem słońca: wszyscy jakoby na jakiś rozkaz bóstwa wyzbywszy się wrogich uczuć odstąpili od walki; twierdzą, że uchylają się od świętokradztwa, nie od walki; nie boją się [mówili] człowieka, lecz czczą w człowieku nadludzki

³⁶    Dionizjusz, tyran Syrakuz (IV w. p.n.e.). •Przykład z Makrobiusza, Commentarii in

Sommium Scipionis, 1,10, 16, ale może za pośrednictwem Jana z Sali s bury, Policraticus, n, 19. Deliciae, tj. rozkosze w znaczeniu przenośnym.

³⁷    W Kron. wpoi., gdzie ta relacja jest znacznie skrócona, samo imię Kraka zostało wyprowadzone od kruka. Nazwę Krakowa wyjaśnił naukowo St. Urbańczyk, SSS II, s. 507. Długosz, Anna 1 e s, ks. I, postawił Kraka obok czeskiego Kro-ka, a Wandę obok Libuszy, jakoby innej córki Kraka. Wspólny pień podań eponimicznych polskich i czeskich dostrzegał tu H. Zeissberg, Yincentiiis, s. 170 n. Historycznie starali się podanie to objaśnić

m. in. K. Romer, Podanie o Kraku i Wandzie, Biblioteka Warszawska 1876, t. HI, s. 1—26; F. Ś w i s-t u ń, Uwagi do pierwszej księgi Kroniki Wincentego Kadłubka. Sprawozdanie dyrektora gimnazjum w Rze\ szowie za rok szkolny 1887, Rzeszów 1887, s. 35 n.; ostatnio K. Śląski, Wątki historyczne, s. 32 n., przy innej podstawie porównawczej.

³⁸    Por. wyżej Prolog, rozdz. 2 i ks. I, przyp. 7.

³⁹    Kron. wpoi. (rozdz. 1) samą etymologię imienia Wandy tłumaczy jej wdziękami, tj. 'wędy’ na wielbicieli, a nazwa Wisły Vandalus bierze się od tego, że rzuciła się do Wisły. Tak samo Długosz. K. R 6-m e r imię wyprowadził od wody, 'unda\ a postać Z mitów starożytnych Słowian nadwiślańskich. Podanie o Kraku i Wandzie, s. 16 n. K. Świst u ń, Uwagi, s. 41, bronił jej historyczności tak jak i Krakusa, na podstawie archeologicznej treści kopców podkrakowskich. Czysto literacką genezę postaci Wandy wykazał K. Kumaniecki, Podanie o Wandzie w świetle źródeł starożytnych, Pamiętnik Literacki 22-23 (1925-1926), s. 46-55, odnajdując źródła pomysłu w kilku wątkach starożytnych. Por. niżej przyp. 40-44. Podobnie O. Balzer, 1, s. 97

n. , 110 n.

⁴⁰    Czyli alemański, tj. niemiecki. Ta forma wywodzi się z nazewnictwa francuskiego. Dopiero Długosz nadał temu księciu imię Rytygiera (Roudge-ra? tak A. Gutschmid, Ober die Fragmente, s. 453). Por. niżej ks. III, rozdz. 30 o Fryderyku

Barbarossie. K. Tymieniecki, dowości polskiej, Przegląd Współczesny 17 (1938),