Fitopatologia leśna (61)

copylnymi (drzewa leśne, żyto, trawy, koniczyny i in.), co prowadzi do skompl kowanych sytuacji w strukturze genetycznej potomstwa z krzyżówek, do jego he.' terozygotyczności i związanego z tym zjawiska heterozji (rozszczepiania się m.in, cech, odporności, w danych pokoleniach);

2) długi okres życia niektórych roślin, zwłaszcza drzew leśnych, co utrudnia konieczne dla hodowców manipulowanie szybko po sobie następującymi ich pokoleniami;

3) względna krótkotrwałość użyteczności cech odporności nowych odmian z powodu wpływów środowiska, a szczególnie zmienności patogenów, które co pewien czas wytwarzają nowe rasy fizjologiczne, na które istniejące odmiany roślin mogą nie być uodpornione.

W rozdziale „Rola rośliny-gospodarza w procesie chorobowym” są opisane główne typy odporności roślin na choroby. Są to: odporność specyficzna, odporność ogólna i tolerancja (ta ostatnia zresztą jest raczej zjawiskiem o skutkach odporności, aniżeli zjawiskiem w swej istocie odpornościowym). Wszystkie one mogą być wykorzystane w strategii i taktyce ochrony roślin przed chorobami (Browning, Simons i Torres 1977). Tu warto wspomnieć o technice stosunkowo nowej i interesującej, polegającej na stosowaniu odmian wieloliniowych (Browning i Frey 1969). W tym przypadku chodzi o stosowanie mechanicznej mieszaniny grup osobników danej odmiany, z których to grup bądź linii każda zawiera inny gen (geny) odporności na określoną chorobę i z tego punktu widzenia jest tworem jednoliniowym.

Fenotypowo (a więc pod względem wzrostu, kształtu, wysokości i jakości plonu itp.) linie, czyli składniki takiej odmiany, niczym się nie różnią (albo prawie niczym) od siebie, natomiast są zróżnicowane pod względem specyficznej odporności na rasy populacji patogena. Wysiewając mieszaninę nasion szeregu linii izogenicznych danej odmiany, uzyskujemy możliwość lepszej ochrony uprawy (populacji roślin) przed określonym patogenem (chodzi tu głównie o zarazki przenoszone przez prądy powietrzne), wbrew jego zróżnicowaniu rasowemu. Dzięki zmniejszeniu prawdopodobieństwa trafienia gospodarza przez patogena w tych warunkach, ulega ograniczeniu zarówno możliwość wystąpienia pierwotnych ognisk choroby jak i ognisk wtórnych, co oznacza opóźniający wpływ na postęp epifitozy. Dotychczas uprawy odmian wieloliniowych w przytoczonym sensie były stosowane tylko w ograniczonej skali i jedynie w odniesieniu do chorób zbóż powodowanych przez rdze. Borlaug (1976) sądzi jednak, iż uprawy takie mogą być przydatne również w ochronie przed niektórymi chorobami drzew leśnych rozmnażanych wegetatywnie, jak np. topoli przed chorobami powodowanymi przez grzyby, których materiał zakaźny jest przenoszony drogą powietrzną.

Day (1978) słusznie zauważa, że wspomniany typ upraw, oparty na wielolinio-wej odporności specyficznej, bazuje na przesłance o reintrodukcji do upraw zróżnicowania genetycznego roślin i skierowania go przeciwko patogenowi. Dotychczas stosowane odmiany wieloliniowe składały się z 8-16 linii i prowadziły do zachęcających wyników, jakkolwiek dotychczasowe doświadczenia rodzą też szereg zastrzeżeń, szczególnie zaś, że uprawy odmian wieloliniowych są stosunkowo, bardzo drogie, a reprezentowane przez nie zróżnicowania polaryzują się, tzn. slu*j żą zabezpieczeniu przed chorobą powodowaną tylko przez jednego patogena.

Opisane wyżej sposoby postępowania określa się obecnie mianem konwencj nalnej hodowli roślin, dla odróżnienia od hodowli niekonwencjonalnej, pole|

jącej na transformacji genomu rośliny przez bezpośrednie umieszczenie w niej genów kodujących pożądane cechy (np. odporność na określone patogeny). Rośliny uzyskane na tej drodze określane są jako rośliny transformowane, a bardziej popularnie jako transgeniczne.

Jedną z ważnych możliwości poszukiwania form drzew leśnych odpornych na choroby są badania prowadzone w uprawach proweniencyjnych.

2. Metoda agrotechniczna (hylotechniczna)

Możliwości działania, jakie daje ta metoda ochrony przed chorobami drzew leśnych, są dwojakiego rodzaju: 1) przez wpływ na predyspozycję gospodarza; 2) przez rozwijanie profilaktyki infekcyjnej.

Prowadzenie gospodarstwa leśnego wymaga szeregu zabiegów natury organizacyjnej i technicznej, które - jeżeli mają optymalnie spełniać cel właściwego gospodarowania funkcjami lasu - powinny m.in. uwzględniać także obniżanie predyspozycji chorobowej i przyczyniać się do realizacji zasad profilaktyki infekcyjnej. Korzyści tego typu można się spodziewać w wyniku:

- doboru odpowiednich gatunków i ras drzew leśnych,

- produkcji wysokiej jakości i właściwego wykorzystania materiału rozmno-żeniowego (nasion, zrzezów itp.),

- korzystnego dla rozwoju drzew kształtowania warunków środowiska, m.in. przez właściwe nawożenie lasu.

Dobór gatunków i ras drzew leśnych o wymaganiach niezgodnych z konkretnym siedliskiem leśnym prowadzi do zwiększenia predyspozycji chorobowej, a następnie do obniżenia się i zagrożenia produkcji leśnej i innych funkcji lasu. Przeciwdziała temu wcielana w Polsce w życie idea gospodarki leśnej, oparta na siedliskowych typach lasu (Mroczkiewicz 1952, Mroczkiewicz i Trampler 1964, Koehler 1971). W ramach tych typów możliwe jest planowanie i organizacja gospodarstwa leśnego (a więc ustalanie: co, gdzie, kiedy i jak należy przedsięwziąć), uwzględniające wskazania współczesnej ekologii, a zatem przyrodniczych podstaw leśnictwa. Jako klasyczny przykład niewłaściwego doboru gatunku może posłużyć zalesienie znacznej części Beskidu Małego świerkiem pospolitym (i to obcego pochodzenia), co doprowadziło w czasie drugiej wojny światowej do wybuchu wielkiej epifitozy opieńki ciemnej, którą dopiero obecnie z wielkim trudem opanowuje się na drodze przebudowy litych drzewostanów świerkowych na bardziej dostosowane do siedliska drzewostany bukowo-jodłowe z domieszką niektórych innych gatunków drzew.

Nasiona, zrzezy i inny materiał do rozmnażania drzew leśnych powinny być możliwie najwyższej jakości. Nasiona na przykład powinny być wolne od grzybów lub bakterii, a ponadto wykazywać zewnętrznie uchwytne dobre właściwości (wielkość, masa, barwa itp.), które według danych doświadczalnych są skorelowane z cechami wielkiej żywotności. Tak między innymi siewki sosny zwyczajnej wyrosłe z dużych i ciemno zabarwionych nasion są według Zaleskiego i Sierakowskiego (1939) oraz Grzywacza (1979) odporniejsze na zgorzel siewek niż siewki wyrosłe z nasion mniejszych i jasno zabarwionych. Podobnie zrzezy i sadzonki powinny być wolne od wszelkich patogenów, wystarczająco świeże, starannie przygotowane; sadzonki powinny ponadto mieć odpowiednio wykształcone korzenie, pędy i pąki.