img393

XIV

GENEZA lATOTISARSrWA NA RUSI

DZIEJE RUSI

XV

Mówiąc o formie naszej kroniki U7.eba przyznać, że cechuje ją niejednolitość narracyjna, którą wzmaga też niejednolitość stylistyczna, gdyż każdy gatunek literacki, składający się na Powieść (a było ich sporo), posługuje się własnym szablonem kompozycyjno-styłistycznym. Poza tym niejednolitość stylu była spowodowana często pizez sztucznie wmontowane wstawki późniejszych kronikarzy, dodających coś lub przerabiających teksty swych poprzedników w innym już. własnym stylu. Jednak dzisiejszego czytelnika laka mozaikowość kompozycji i stylu Powieści bynajmniej nie zraża, ma ona nawet pewien urok. bowiem tchnie starodawną prostotą.

Wedle językoznawcy rosyjskiego Wiktora Winogradowa, w epoce Rusi Kijowskiej istniały trzy typy stylu języka pisanego: kancelaryjny, cetkiewnoslowiański (którym pisano utwory religijne) i styl literatury świeckiej, w znacznej mierze opierający się na tradycjach ustnej literatury epickiej. W Powieści minionych lot występują wszystkie wymienione style, z przewagą trzeciego. Jej język zawiera wiele słów odbiegających od stylu cerkiewnego’. O bliskości języka kroniki z ówczesnym językiem potocznym świadczą spotykane w niej przysłowia i powiedzenia ludowe, zachowane w ten sposób do naszych czasów. Dzięki lalopisowi zachowała się też ówczesna terminologia specjalna — wojskowa, feudalna, prawnicza, myśliwska itd.

Wysoką wartość Powieści ocenili już współcześni. Wchodziła ona do wszystkich późniejszych zwodów latopisarskich. W okresie niewoli tatarskiej, szeroko przepisywana i kolportowana. ..krzepiła serca” Rusinów, budziła świadomość narodową. Do niej też nawiązywali późniejsi władcy Rusi, starający się zebrać w jedno państwo moskiewskie wszystkie ziemie, które Powieść zarejestrowała jako ruskie. Pakt, że Petersburska Komisja Archeograficzna potrafiła zgromadzić w połowie XIX w.

2 W. Winogradów. Woprosy ohntzowanija russkogo nacyonalnogo lilieialurnoge jazyka, „\Voproxy jazykoznanija 1956. nr 1. s. 10.

aż 53 różne rękopisy z tekstem Powieści minibnych lat świadczy najlepiej o jej wielkiej popularności. Także niektóre utwory niehistorycznc bazowały na materiale Powieści minionych lat. Należy tu wymienić zwłaszcza Słowo o wyprawie Igora, które posługuje się całym szeregiem wyrażeń i myśli prawie tożsamych z Powieścią¹. Na początku wieku XIII powołuje się na Powieść znany Pateryk kijowsko-pieczerski.

III. STRUK IURA TREŚCI HISTORYCZNEJ W „POWIEŚCI”

Dzieje Rusi. Najwięcej miejsca zajmuje w Powieści, rzecz jasna, część historyczna. Mamy tu rejestr zdarzeń na Rusi od drugiej połowy w. IX poczynając i kończąc na roku 1117. Jest on mniej dokładny dla okresu początkowego, do połowy XI w., gdyż odtwarzany był retrospektywnie, na podstawie źródeł. Im bliżej natomiast wieku XII, tym zapisy są pełniejsze i szczegółowszc, bo oparte na relacjacli naocznych świadków. Prócz chronologii rocznej kronikarze przestrzegali też periody-zacji dziejów według wstępowania na tron kijowski poszczególnych władców, czasem wprowadzając nawet specjalne tytuły, sygnalizujące początek ich panowania, (np.: Początek władania Światoslawa, syna Igorowego itp.).

Tak więc mamy w kronice na wpół legendarne szczegóły o panowaniu protoplasty ruskiej dynastii książęcej — Ruryka. o czasowym władaniu w Kijowie wojewodów Askolda i Dira. a następnie — Olega. Wiadomości o rządach późniejszego

WSTĘP

WPŁYW „KRONIKI" NA rÓŻNIEISZA HISTORIOGRAFIĘ

xc

lc obyczaje z opowiadań ludzi krążących między dworem niemieckim a polskim, może od ludzi z orszaku Rycliezy czy Ody. Kronikarz pisze o tych obyczajach obiektywnie, a nawet z pewną sympatią i uznaniem dla naszego kraju. Możliwe, że i tu pociągnęła go żyłka moralizatorska i że, jak niegdyś Tacyt przeciwstawiał zepsutemu Rzymowi zdrowe życie Gennauów, lak on chciał pokazać swoim ziomkom gwoli przykładu kwitnący stan moralności w Polsce. W każdym razie charakterystyczne są te obrazki o Polsce dla stwierdzenia, jak nas widziano i oceniano w tym czasie z zewnątrz.

10. WPŁYW ..KRONIKI" THIETMARA

NA PÓŹNIEJSZĄ HISTORIOGRAFIĘ

Wpływ Kroniki Thietmara na późniejszą historiografię byl bardzo duży. Przede wszystkim dlatego, że na długiej przestrzeni czasu była ona jedynym poważnym źródłem historycznym, z którego następcy czerpać mogli pełnymi garściami wiarogodne wiadomości. Już autor Żywota Hen-tyka II, biskup Adalbolo⁹¹, pisząc swe dzieło kilka lat po Thictmarzc, posługiwał się jego Kroniką, i czerpał obficie z rozdziałów od IV, 31 do VI, 8. Do niedawna przyjmowano w nauce, iż w Magdeburgu napisana została koło roku 1025 Kronika, która potem zaginęła, a miała powstać pod wpływem i na podstawie źródłowej Kroniki Thietmara”. Dziś jednak pogląd ten został zarzucony”. Takiej Kroniki w ogóle nic było; w tym czasie spisano w Magdeburgu je-

⁹¹ lita Heiwici II imperatoris auctorc Adalboldo, M.O. SS. IV. s. 679-695.

⁹¹ Pogląd ten przyjmował E. Kcssel, Die Magdcburger Gcschichts-schreibung im Miltelalter.... Sachsen und Anhalt, 7 (1931), s. 120 i n.

⁹⁵ W. Waltcnbach, Dculsctdands Geschichtsąuellcn im Milteialler. 1 wyd. R. lioltzmann, 1938 1.1. s. 56.

dynie luźne notatki kronikarskie, które weszły potem w XII wieku w skład Dziejów arcybiskupów magdeburskich. Notatki te streszczały zapewne niektóre ustępy Kroniki Thietmara, które się odnosiły do łiistorii arcybiskupstwa.

WiekXlł przyniósł ogromny rozkwit historiografii, zwłaszcza w środowisku magdeburskim. Tu powstały na podstawie Kloniki Thietmara: Dzieje arcybiskupów magdebur-skicfi¹' i Roczniki magdeburskie^,s. Poza środowiskiem magdeburskim, lecz pod jego wpływem powstały: Annałista Sa\o^w, Kronika biskupówmerseburskicli’¹, Dzieje biskupów halbcrsztadzkichⁿ, i Roczniki nienburskie, dziś zaginione. Wszystkie cztery dzieła, zwłaszcza pierwsze z nich, korzy-stają wydatnie z Kroniki Thietmara. Osobno wymienić należy Obraz świata Honoriusza z Autun^w, Notatkę o sprowadzeniu pnez Ottona I relikwii z Wioch do Magdebuiga'⁰⁰ i Żywot biskupa Meinwerka z Paderborn"".

1 późniejszych autorów czerpali z Kroniki Thietmara: w XV wieku Gobclinus Person w swoim dziele: Biegświa-ta'^r-, w XVI wieku wspomniani wyżej Spałalin i Fabri-

“ Gcsta archicpiscoporum Magdcburgensium, M.G. SS. XIV s. 361—486.

AnnalesMagdebmgcnscs, M.G. SS. XVI, s. 105-196.

" Dzido to powstało w Halbersladl. Wydane przez G. Wailza 510. SS. VI, s. 542-777. Autor korzystał z tekstu Przeróbki korbej-rkiej. który miejscami dosłownie przepisywał.

Chmnica episcopomm ecclcsiac Merseburgcnsis. M.G. SS. X 1189 i n.

" Cesia episcopormn 1 talbersiadcnsium, M.G. SS. XXIII, s. 78 i n.

" Honorii Augiatodtmensis Imago mundi, Miunc, Patrol, lat. 172 c. 115-188.

Dochowało się tylko streszczenie wydane w M.G. SS XXX s. 936 i n.

lita Meinecnci episcopi Pathcrbrunnensis, M.G. Scripl. Rcr. Genu., cd. F. TcnckhofT. 1921.

Cosmidmmius Gobelini Person, wyd. M. Janscn, 1900, s. 46.

1

Z wartości Pon-ieSci minionych tur zdawali sobie sprawę także ptęi-nastowieczni kronikarze niscy. Wchodziła ona do wszystkich zwodów la-(opisarskich i wywarta olbrzymi wpływ na cale piśmiennictwo slaroruskie. Od końca XVIII w., kiedy to znaleziono Słowo o wyprawie Igora, zainteresowanie Powieścią wzrosło jeszcze bardziej. Musimy jednak zastrzec się. że jak dotychczas nic mamy pewności absolutnej co do autentyczności tego utworu (zob. R. Luźny. „Słowo o wyprawie Igora” w najnowszych pracach radzieckich. „Slavia Oricntnlis” 196-1. nr 2. s. 193—197).