2906543180

Malarstwo

BARTOSZ WACH ULEC

Wpływ palamizmu na malarstwo ikonowe na Rusi północno-wschodniej

Rozwój sztuki ikonowej w późnym średniowieczu na Rusi ściśle związany byl z przemianami, jakie zachodziły w Cesarstwie Bizantyjskim. Przemiany te nazywane są w historiografii renesansem Paleologów i wiążą się z bujnym rozkwitem kultury bizantyjskiej, która (w różnym natężeniu) emanowała na północ i zachód Kuropy. Proces ten trwał od momentu przejęcia w cesarstwie władzy przez pierwszego przedstawiciela dynastii Paleologów Michała VIII aż do upadku Konstantynopola w 1453 r.¹

Istotnym czynnikiem, który miał wpływ na malarstwo ikonowe i to nie tylko w Bizancjum, ale także w innych krąjach prawosławnych, było pojawienie się nowego nurtu teologicznego zwanego palamizmem, będącym udoskonaleniem idei hezychazmu. Teologia palamicka, stworzona przez Grzegorza Palamasa, zalecała mnichom przede wszystkim całkowite odcięcie się od kontaktów z nauką świecką i skupienie na modlitwie oraz ascezie, które mogły całkowicie poświęcić zakonników Bogu^{2 3}. Innym ważnym elementem teologii Palamasa było hasło „przebńslwienia człowieka”. W zależności od punktu widzenia termin ten w teologii hezychazmu mógł mieć wiele znaczeń, idąc jednak za interpretacją współczesnego badacza Yanni-sa Spiterisa, można stwierdzić, że kryło się za nim przekonanie, iż łaska boża zstępuje na tych, którzy są tego godni. Człowiek staje się podobny do Boga i może uczestniczyć w Jego naturze. Wyraża się w nim chęć pojednania Stwórcy z upadłym i niedoskonałym człowiekiem². Wierny może „poznać” Boga, od którego emanuje „światło niestworzone”, które jest promieniowaniem Bożej substancji⁴.

Nie wiadomo, kiedy hezychazm dotarł na ziemie ruskie. Istnieją teorie, że doktrynę palamizmu sprowadził na Ruś na początku XV w. moskiewski mnich Nil Sorski (1433-1508). Po powrocie do ojczyzny poświęcił się on krzewieniu nowej ideologii, która zakładała zrzeczenie się przez monastyry wszelkiej własności ziemskiej na rzecz dobrowolnego ubóstwa⁵. Jest to sprzeczne z faktem, że już pod koniec XIV w. w Moskwie działali nąjwybitniejsi malarze ikon, którzy byli wyznawcami palamizmu i przedstawiali jego przesłanie w swojej sztuce. Mowa tutaj o Teofanesie Greku i Andrieju Rublowie.

² Tamże, s. 217.

⁴    Tamże, s. 230.

⁵    B. Meyendorff, N. H. Baynes, The Bizantine Inhe-ritance in Russia, (w:| Byzantium. An Introduction to Bant Roman Cwilization, red. N. II. Baynes, li. S. L. B. Moss, London-()xford-New York 1969, s. 379-380; J. Sprutta, Palamizm a ikona, „Poznańskie Studia Teo logiczne” XXIV, 2010, s. 165.

1

   K. Onasch, A. Schmeper, Ikony. Fakty i leyendy, Iprzeł. Z. Szanter, M. Smoliński, 11. Paprocki |, Warszawa 2013, s. 49.

2

   Y. Spiteris, Koba silos. Pala mas - ostatni Ojcmrie

3

Kościoła, prze!. B. Widia, Warszawa 2006, s. 205.